بازخوانی نقادانه و واکاوی روایات عاشورایی کتاب الهدایة الکبری خصیبی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه قرآن و حدیث و طلبه سطح عالی حوزه علمیه قم

2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه (س) قم

چکیده

مقتل الحسین موجود در کتاب الهدایة الکبری از مقاتل قدیمی شیعی است که در قرن چهارم نوشته شده است. بخشی از احادیث این کتاب، از روایاتی است که دستاویز کتب غالیانه‌ای شد که از قرن دهم به بعد رواج یافت و بر افکار شیعه در سده‌های بعد تأثیر گذاشت. خصیبی پنج روایت مفصل نقل کرده که ــ اگرچه در قالب یک مقتل جامع نمی‌گنجد ــ بیشتر بیانگر تصرف بی‌قید و شرط امام در نظام هستی و نیز علم غیب نامحدود و مطلق ایشان است. روایات او در مورد امام حسین (ع) و روز عاشورا ضمن اینکه دارای اضطراب متنی است، در برخی موارد با وقایع مسلّم تاریخی ناسازگاری دارد و در مواردی نیز بر شأن امام معصوم (ع) خدشه­ وارد کرده است. مقتل او در برخی از مطالبِ مربوط به جریان عاشورا، مخاطب را در موطن تأمل و تردید می‌افکند و حتی در برخی موارد، شیعه را متأثر از اعتقاداتی خاص معرفی می‌کند، تا جایی که برخی از معاندان بر همین اساس، شیعیان را پیرو عقاید خرافی و بدون مبنا دانسته‌اند. این مقاله می‌کوشد با بررسی جامع تک‌تک گزاره‌های این کتاب به برخی از این هجمه‌های تحریفی اشاره کند و نیز مطالب تاریخی و روایی آن را ــ­ که عمده‌ترین مباحث مورد تردید و دقت در این مقتل است ــ مورد ارزیابی قرار دهد.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Critical Review and Analysis of the Narrations about Ashura in the Book Al-Hidayat al-Kubra by Khasibi

نویسندگان [English]

  • vahid sharifi garm darreh 1
  • mohsen rafat 2
1 دانشجوی کارشناسی ارشد دانشگاه قرآن و حدیث و طلبه سطح عالی حوزه علمیه قم
2 استادیار گروه علوم قرآن و حدیث دانشگاه حضرت معصومه (س) قم
چکیده [English]

Maqtal al-Husayn1[1]in the book al-Hidayat al-kubra is one of the old Shi’i maqtals written in the 4th century. Part of the hadiths of this book are from the narrations used as document in the books of exaggerators that became prevalent from the tenth century onwards, and influenced Shi’i thoughts in the later centuries. Khasibi has narrated five detailed narrations which – although do not come in the form of a comprehensive maqtal – mostly suggest unconditional Imam’s modification in the order of existence, as well as Imam’s unlimited and absolute knowledge of the unseen. Khasibi’s narrations about Imam Husayn (as) and the day of Ashura, while having textual disorder, in some cases are inconsistent with certain historical events, and in some cases also damage the honor of the infallible Imams (as). His maqtal in some of its contents about the events of Ashura draws the audience to doubt and suspicion, and even in some cases, introduces Shi'a influenced by certain beliefs, so far as some opponents, on this basis, consider Shi’a the followers of superstitious and unfounded beliefs. This article tries to highlight some of these misleading criticisms by comprehensively examining each of the propositions of this book, and also evaluate its historical and narrative contents, which are the main issues doubted and inspected in this maqtal.



1. Maqtal al-Husayn (Arabic: مقتل الحسین (ع)) refers to the written accounts and narrations about how Imam al-Husayn (a) was martyred

کلیدواژه‌ها [English]

  • Al-Hidayat al-kubra
  • Khasibi
  • Imam Husayn (as)
  • Maqtal al-Husayn (as)
  • Narrations about Ashura
  • Shi'a

عنوان مقاله [العربیة]

اعادة قراءة ناقدة وتمحیص لروایات عاشوراء فی کتاب الهدایة الکبرى للخصیبی

چکیده [العربیة]

مقتل الحسین الموجود فی کتاب الهدایة الکبرى من المقاتل الشیعیة القدیمة، وقد کتب فی القرن الرابع. قسم من الأحادیث الواردة فی هذا الکتاب، من الروایات التی تمسکت بها کتب الغُلاة وراجت منذ القرن العاشر فصاعداً، وترکت تأثیراً على أفکار الشیعة فی القرون التالیة. وقد نقل الخصیبی خمس روایات مفصلة ــ وإن کانت لا تستوعب فی اطار مقتل جامع ــ أکثر ما تشیر الى تصرّف الإمام فی نظام الوجود دون ‌قید أو شرط، وکذلک علمه المطلق بالغیب. روایاته حول الإمام الحسین (ع) ویوم عاشوراء یکتنفها اضطراب فی المتن، کما أن بعض مواردها لا تنسجم مع الوقائع التاریخیة المسلّم بها، وفی موارد اخرى فیها مساس بشأن الإمام المعصوم (ع). بعض الامور التی وردت فی هذا المقتل حول حادثة عاشوراء، یدفع المتلقی الى الشک والتردد، وحتى انه فی بعض المواطن یوحی وکأن المذهب الشیعی متأثر باعتقادات معیّنة، الى درجة جعلت بعض خصوم الشیعة یتهمونهم باعتناق معتقدات خرافیة لیس لها أساس. یحاول هذا البحث من خلال تقصّی کلّ واحد من الأخبار والأحادیث الواردة فی هذ الکتاب، الإشارة الى قسم من هذه الهجمات التحریفیة، مع تقییم ما فیه من مواضیع تاریخیة وروائیة وهی تؤلف معظم ما ورد فی هذا المقتل من مباحث مثیرة للشک.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • الهدایة الکبرى
  • الخصیبی
  • الإمام الحسین (ع)
  • مقتل الحسین (ع)
  • الروایات العاشورائیة
  • الشیعة

منابع

ابن‌ابی‌الحدید، عبدالحمید بن‌هبة­الله (1378ق)، شرح­ نهج­البلاغه، تحقیق: محمد ابوالفضل ­ابراهیم، بیروت: دارإحیاء الکتب ­العربیة.
ابن‌اعثم ­کوفی، احمد بن‌علی (1411ق)، الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت: دارالأضواء.
ابن‌اثیر، علی ­بن‌ابی‌الکرم (1385ق)، الکامل ­فی ­التاریخ، دارصادر، داربیروت.
ابن‌عبرى، غریغوریوس (1992م)، تاریخ ­مختصر ­الدول، تحقیق: انطون ­صالحانى ­یسوعى، بیروت: دارالشرق.
ابن‌جوزى، ­عبدالرحمن ­بن‌على (1412ق)، المنتظم ­فى ­تاریخ ­الأمم ­و­الملوک، تحقیق: محمد عبدالقادر عطا و مصطفى ­عبدالقادر عطا، بیروت: دارالکتب العلمیة.
ابن‌حمزه طوسى، محمد­ بن‌على (1419ق)، الثاقب ­فی ­المناقب، تحقیق: علوان، نبیل­رضا، قم: انصاریان.
ابن‌سعد، محمد (1414ق)، الطبقات ­الکبرى، تحقیق: محمد ­بن‌صامل ­السلمى، الطائف: مکتبة الصدیق.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن‌على (بی‌تا)، ‏معالم ­العلماء، بی­نا.
ابن‌شهرآشوب، محمد بن‌على (1379)، مناقب ­آل‌ابی‌طالب (ع)، قم: علامه.
ابن‌طاووس، على­ (1348)، اللهوف­، ترجمه احمد فهرى زنجانى، تهران: جهان.
ابن‌طاووس، على­ (1420ق)، طرف ­من­ الأنباء ­والمناقب، تحقیق: قیس ­عطار، مشهد: تاسوعا.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبدالله (1412ق)، الاستیعاب، تحقیق: على‌محمد بجاوى، بیروت: دارالجیل.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن‌حسن (1414ق)، ترجمة الإمام ­الحسین (ع)، تحقیق: محمدباقر محمودی، قم: مجمع إحیاء الثقافة الإسلامیة.
ابن‌عساکر، ابوالقاسم علی بن‌حسن (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، شیری، بیروت: دارالفکر.
ابن‌غضائری، احمد بن‌حسین ­واسطی­ بغدادی (1364)، الرجال، تحقیق: محمدرضا حسینى، قم: دارالحدیث.
ابن‌قتیبة، أبومحمد عبدالله ­بن‌مسلم (1992م)، المعارف، تحقیق ثروت ­عکاشة، القاهرة: الهیئة المصریة.
ابن‌قولویه، جعفر بن‌محمد (1356)، کامل ­الزیارات، تحقیق: عبدالحسین ­امینى، نجف: دارالمرتضویة.
ابن‌کثیر، أبوالفداء اسماعیل (1422ق)، البدایة و النهایة، بیروت: دارالمعرفة.
ابن‌نما، جعفر بن‌محمد (1406ق)، مثیر الأحزان، تحقیق: مدرسة الإمام ­المهدى (عج)، ‏قم: مدرسة الإمام المهدى (عج).
اربلی، على بن‌عیسى (1381)، کشف ­الغمة ­فی ­معرفة ­الأئمة، تحقیق: سیدهاشم ‏­رسولى ­محلاتى، تبریز: بنى‌هاشمى.
اسفراینی، ابواسحاق (1312ق)، نور العین ­فی ­مشهد ­الحسین (ع)، تقدیم: محمدحسین ­حسینی جلالی، القاهرة: المطبعة العلمیة.
اسفندیاری، محمد (1387)، کتابشناسی ­عاشورا و ­امام ­حسین (ع)، قم: صحیفه ­خرد.
اصفهانى، ابوالفرج ­على ­بن‌الحسین (بى­تا)، مقاتل ­الطالبیین، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت: دارالمعرفة.
الإمام ­الرضا (ع) (1406ق)، الفقه ­المنسوب ­إلى ­الإمام ­الرضا (ع)، مشهد: مؤسسة­آل­البیت (ع).
امین عاملی، سید محسن (1403ق)، أعیان ­الشیعة، تحقیق: سید حسن ­امین، بیروت: دارالتعارف.
امینی عبدالحسین (1412ق)، سیرتنا و سنّتنا، بیروت: دار­الغدیر و دارالکتاب ­الإسلامی.
بحرانی، سید هاشم­ بن‌سلیمان (1413ق)، مدینة ­معاجز الأئمة الإثنی­عشر، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
بحرانی، سید هاشم­ بن‌سلیمان (1378)، الإنصاف ­فی ­النصّ­ على ­الأئمة ­الإثنی­عشر، تحقیق: سیدهاشم ‏­رسولى ­محلاتى، تهران: دفتر نشر فرهنگ ­اسلامى‏.
بحرانی ­اصفهانی، عبدالله ­بن‌نورالدین (1413ق)، عوالم ­العلوم ­و ­المعارف ­و الأحوال ­من ­الآیات ­و الأخبار و ­الأقوال‏، قم: مؤسسة الامام ­المهدی.
بخاری، محمد بن‌اسماعیل (بی‌تا)، التاریخ ­الکبیر، ترکیا: المکتبة الإسلامیة.
برقى، احمد بن­محمد ­بن‌خالد (1342‏)، رجال ­البرقی، تحقیق: محمد بن‌حسن ­طوسى، حسن مصطفوى، تهران: دانشگاه ­تهران.
بلاذرى‏، أحمد ­بن‌یحیى (1397)، أنساب ­الأشراف، تحقیق: محمدباقر محمودی، بیروت: دارالتعارف.
جزائرى، نعمت‌الله (1427ق)، ریاض­ الأبرار ­فی ­مناقب ­الأئمة ­الأطهار، بیروت: مؤسسة التاریخ ­العربی.
حرّ عاملى، محمد بن‌حسن (1425ق)، إثبات ­الهداة ­بالنصوص ­و المعجزات‏، بیروت: اعلمی.
حرّ عاملى، محمد بن‌حسن (1409ق)، وسائل ­الشیعة (تفصیل ­وسائل ­الشیعة إلى ­تحصیل ­مسائل الشریعة)، قم: مؤسسة آل­البیت.
حسینی، أحمد بن‌علی (1380)، عمدة الطالب ­فی ­أنساب ­آل­ابی­طالب، تحقیق: محمدحسن آل‌الطالقانی، النجف: الحیدریة.
حسینى موسوى، محمد بن‌أبی‌طالب (1418ق)، تسلیة المُجالس ­و ­زینة المَجالس، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
حلی، حسن ­بن‌یوسف ­بن‌مطهر (1411الف)، ایضاح ­الإشتباه، تحقیق: محمد الحسون، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
حلی، حسن ­بن‌یوسف ­بن‌مطهر (1411ب)، رجال ­العلامة الحلی، تحقیق: محمدصادق بحرالعلوم، النجف: دارالذخائر.
حلی، حسن ­بن‌یوسف ­بن‌مطهر (1417ق)، خلاصة الأقوال، تحقیق: جواد قیومی، مؤسسة نشر الفقاهة.
حموی، یاقوت ­بن‌عبدالله (1995م)، معجم ‏­البلدان، بیروت: دارصادر.
حلی، ابن‌داوود (1342ق)، الرجال، تهران، دانشگاه ­تهران.
حنبلی، ابن‌عماد (1406ق)، شذرات ­الذهب ­فی ­اخبار من ­ذهب، تحقیق­: الأرناؤوط، دمشق­ـ­بیروت: دارابن‌کثیر.
خزاز رازى، على ­بن‌محمد (1401ق)، کفایة ­الأثر فی ­النصّ­ على ­الأئمة ­الإثنی­عشر، تحقیق: عبداللطیف حسینى ­کوه‌کمرى، قم: بیدار.
خصیبی، حسین ­بن‌حمدان (1419ق)، الهدایة الکبری، بیروت: البلاغ.
خطیب ­بغدادى، ابوبکر محمد بن‌علی (1417ق)، تاریخ ­بغداد، بیروت: دارالکتب ­العلمیة.
خلیفة، أبوعمرو (1415ق)، تاریخ ­خلیفة ­بن‌خیاط، تحقیق فواز، بیروت: دارالکتب ­العلمیة.
خویی، سید ابوالقاسم (1413ق)، معجم ­‏رجال ­‏الحدیث، بی‌جا.
دینورى، احمد بن‌داود (1368)، الأخبار ­الطّوال، تحقیق: عبدالمنعم ­عامر، قم: منشورات ­الرضى.
دجیلی، عبدالحمید (1375)، مجموع ­الاعیاد و الطریقة ­الخصیبیة، مجمع ­العلمی ­العراقی.
ذهبی، شمس‌الدین ­محمد ­بن‌احمد (1410ق)، تاریخ ­الإسلام ­و وفیات ­المشاهیر و ­الأعلام، تحقیق: عبدالسّلام ­قدمری، بیروت: دارالکتاب ­العربی.
رازی، ابوعلى ­مسکویه (1379)، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامى، تهران: سروش.
رحمان‌ستایش، محمدکاظم ­و رفعت، محسن (1389)، «روایات ­عاشورایی ­الفتوح ­ابن‌اعثم ­کوفی در میزان ­نقد و ­بررسی»، حدیث‌پژوهی، شماره3.
رشید، عبدالله ­بن‌عبدالرحمن ­بن‌صالح (1434)، عاشوراء عند الإمامیة الإثنی­عشریة و آثارها؛ عرض ­و نقد، ریاض، لندن: جامعة أم‌القری، مکتبة العصر.
رفعت، محسن (1396)، «روایات ­عاشورایی ­مقتل ­شیخ ­صدوق در میزان ­نقد»، فصلنامه ­علمی پژوهشی شیعه‌پژوهی، سال سوم، ش10.
زمانی قمشه‌ای، علی (1383)، «پژوهشی ­درباره ­تاریخ ­شمسی ­عاشورا»، تاریخ ­در ­آینه پژوهش، ش­2.
سبط ­بن‌جوزى‏، شمس‌الدین یوسف (1418ق)، تذکرة الخواص، قم: منشورات ­الشریف ­الرضی‏.
سماوی­، محمد و طبسی، محمدجعفر (بی‌تا)، ابصار ­العین ­فی ­أنصار الحسین، قم: مرکز الدراسات الإسلامیة ­فی ­حرص ­الثورة ­الإسلامیة.
سعیدی‌مهر، محمد (1375)، تحلیل ­معرفت­شناختی ­مبانی ­کلامی ­پژوهش­ در نهضت­ عاشورا، کنگره امام ­خمینی ­و نهضت عاشورا.
شامی، یوسف بن‌حاتم‏ (1420ق)، الدر النظیم فی مناقب الأئمة ­اللهامیم، قم: جامعه مدرسین.
شمس‌الدین، محمدمهدی (1401ق)، أنصار الحسین (ع)، الدار الإسلامیة.
­شامى، محمد بن‌یوسف (1414ق)، سبل الهدى و ­الرشاد فى سیرة ­خیر ­العباد، تحقیق: عادل ­احمد عبدالموجود و ­على ­محمد ­معوض، بیروت: دارالکتب العلمیة.
صحتی سردرودی، محمد (1386)، تحریف‌شناسی عاشورا و تاریخ امام حسین (ع)، تهران: شرکت چاپ و ­نشر ­بین‌الملل.
صدوق، ابوجعفر محمد بن‌على ­­بن‌بابویه (1376)، الأمالی، تهران: کتابچی.
صدوق، ابوجعفر محمد بن‌على ­­بن‌بابویه (1398)، التوحید، تحقیق: هاشم ‏­حسینى، قم: جامعه ­مدرسین.
صدوق، ابوجعفر محمد بن‌على ­­بن‌بابویه (1406ق)، ثواب الأعمال و عقاب الأعمال‏، قم: دار­الشریف الرضی.
صدوق، ابوجعفر محمد بن‌على ­­بن‌بابویه (1378)، عیون أخبار الرضا (ع)، تحقیق: مهدى لاجوردى، تهران: جهان.
صدوق، ابوجعفر محمد بن‌على ­­بن‌بابویه (1362)، الخصال‏، تحقیق: على‌اکبر ­غفارى، قم: جامعه مدرسین.
صفار، محمد بن‌حسن (1404ق)، بصائر الدرجات­، تحقیق: محسن ­کوچه‌باغى، قم: مکتبة آیةالله المرعشی النجفی.
صفری فروشانی، نعمت‌الله (1384)، «حسین بن‌حمدان خصیبی و ­کتاب الهدایة الکبری»، طلوع، سال چهارم، شماره16.
طباطبایى، سید محمدحسین (1374)، المیزان فی تفسیر القرآن، ترجمه سید محمدباقر موسوى همدانى، قم: دفتر انتشارات اسلامى‏.
طباطبایى، سید محمدحسین (1417)، المیزان فی تفسیر ­القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامى.
طباطبایى، سید محمدحسین (1388)، مجموعه رسائل، به کوشش سید هادى خسروشاهى، قم: مؤسسه بوستان کتاب‏.
طبرسى، فضل بن‌حسن (1390)، إعلام ­الورى ­بأعلام ­الهدى، تهران: اسلامیة.
طبری، ابوجعفر محمد ­بن‌جریر (1387)، تاریخ ‏الطبری (تاریخ الأمم و ­الملوک)، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دارالتراث.
طبسی، نجم‌الدین، شاوی، علی (1386)، با­ کاروان حسینی از ­مدینه تا مدینه، قم: زمزم هدایت.
طوسى، محمد بن‌حسن (1414ق)، الأمالی، تحقیق: مؤسسة البعثة، قم: دارالثقافة.
طوسى، محمد بن‌حسن (1420)، الفهرست، تحقیق: عبدالعزیز ­الطباطبائى، قم: مکتبة المحقق الطباطبائی.
طوسى، محمد بن‌حسن (1373)، الرجال، جواد قیومى اصفهانى، قم: مؤسسة النشر ­الاسلامی.
طهرانی، آقابزرگ (1403)، الذریعة فی تصانیف الشیعة، بیروت: دارالأضواء.
عاملى نباطى، على بن‌محمد (1384)، الصراط المستقیم إلى مستحقی التقدیم، تحقیق: میخائیل رمضان، النجف: المکتبة ­الحیدریة.
علوى، محمد بن‌على (1428)، المناقب (الکتاب العتیق)، تحقیق: حسین موسوى بروجردى، قم: دلیل ما.
فتال نیشابوری، محمد بن‌احمد (1375)، روضة ­الواعظین و بصیرة المتعظین، قم: رضى‏.
غالب طویل، محمد امین (بی‌تا)، تاریخ العلویین، بیروت: دارالاندلس.
فرایمن، اروین (1386)، «زندگی‌نامه خصیبی»، ترجمه محمدحسن محمدی‌مظفر، هفت آسمان، شماره33.
فیض کاشانى، محمدمحسن بن‌شاه‌مرتضى (1371)، نوادر الأخبار، تحقیق: مهدى انصارى قمى، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگى.
قائدان، اصغر (1381)، «تحریفات عاشورا در مکتب تاریخ‌نگاری شام»، مشکوة، شماره76و77.
قزوینی، فضل بن‌علی (1415ق)، الإمام الحسین (ع) وأصحابه، تحقیق: احمد حسینی، قم: نشر محمود شریعت المهدوی.
کشی، محمد بن‌عمر (1409ق)، رجال ­الکشی، تحقیق: محمد بن‌حسن طوسی، حسن مصطفوى، ‏مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد.
کلینی، ابوجعفر محمد بن‌یعقوب (1388)، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: دارالکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار ­الجامعة لعلوم ­الأئمة الأطهار، بیروت: دارإحیاء التراث العربی.
مسعودی، أبوالحسن على بن‌الحسین (1409ق)، مروج الذهب و ­معادن الجوهر، تحقیق: اسعد داغر، قم: دارالهجرة.
مسعودی، أبوالحسن على بن‌الحسین (بى­تا)، التنبیه و ­الإشراف، تصحیح عبدالله اسماعیل صاوى، القاهرة: دارالصاوی.
مسعودى، أبوالحسن على بن‌الحسین (1426ق)، اثبات الوصیة، قم: انصاریان.
مطهری، مرتضی (1379)، تحلیل واقعه عاشورا، قم: صدرا.
مظفر، محمدرضا (1385)، پژوهشی در باب علم امام، ترجمه و مقدمه علی شیروانی، قم: دارالفکر.
مغربی، قاضی نعمان (1409ق)، شرح الأخبار ­فی فضائل الأئمة الأطهار (ع)، تحقیق: محمدحسین حسینى جلالى، قم: جامعه مدرسین.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1414ق)، اوائل المقالات، تحقیق: إبراهیم انصاری، بیروت: دارالمفید.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413الف)، الإرشاد، تحقیق: مؤسسة آل‌البیت (ع)، قم: کنگره ­شیخ مفید.
مفید، محمد بن‌محمد بن‌نعمان (1413ب)، الفصول المختارة، تحقیق: على میرشریفى، قم: کنگره شیخ مفید.
مقدسى، مطهر بن‌طاهر (بى­تا)، البدء و التاریخ، تحقیق: بورسعید، مکتبة الثقافة الدینیة.
مقریزى، أحمد بن‌على (1420ق)، إمتاع الأسماع­، تحقیق: محمد عبد­الحمید النمیسى، بیروت: دارالکتب العلمیة.
نجاشی، احمد بن‌على (1365‏)، رجال النجاشی‏، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
نجفی یزدی، سیدمحمد (1385)، «اعجاز ­ائمه (ع) و ­روایات مربوط به آن» (نقد مقاله «حسین بن‌حمدان خصیبی و ­کتاب الهدایة الکبری»طلوع، سال­پنجم، ش19.
نمازی شاهرودی، علی (1412ق)، مستدرکات علم رجال الحدیث، بی‌جا، بی‌نا.
نورى، حسین بن‌محمدتقى (1408ق)، مستدرک الوسائل و ­مستنبط المسائل‏، تحقیق: مؤسسة ­آل‌البیت، قم: مؤسسة آل‌البیت.
واعظ‌زاده خراسانی، محمد (1374)، نهضت عاشورا از دیدگاه کلامی فرق اسلامی، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی (ره).
هاشمى خویى، میرزا حبیب‌الله (1400ق)، منهاج البراعة فی شرح نهج‌البلاغة، تحقیق: ابراهیم میانجى، تهران: مکتبة الإسلامیة.
یافعی، عبدالله بن‌اسعد (بی‌تا)، مرآة ­الجنان و ­عبرة ­الیقظان فی معرفة ­ما­یعتبر من حوادث ­الزمان، بیروت: دارالکتب العلمیة.
یعقوبى، احمد ­بن‌أبى‌یعقوب بن‌جعفر (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبى، بیروت: دار­صادر.