بررسی انتقادی گزارش ابن‌سعد از قیام حسینی در کتاب الطبقات الکبیر (بازه زمانی عاشورا به‌ بعد)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استادیار و عضو هیئت علمی دانشگاه حضرت معصومه (سلام الله علیها) ، قم، ایران

2 دانشیار و عضو هیئت علمی دانشگاه قم، قم، ایران

10.22034/jis.2023.305255.1709

چکیده

در میان مقاتل موجود امام حسین(ع)، بخش مقتل الحسین(ع) از کتاب الطبقات الکبیر ابن‌سعد از لحاظ قدمت دارای جایگاه ویژه‌ای است. مقتل ابن‌سعد با گزارش ابومخنف مشابهت‌های بسیاری دارد، اما برخی از روایت‌های ابومخنف را حذف و از مقتل واقدی و دیگران نقل کرده است. رویکرد جهتدار و جانبدارانه ابن‌سعد در گزارش واقعه عاشورا اقبال وسیع مورخان و رجال‌شناسان مکتب شام را به‌ دنبال داشته است. این مقتل اخباری منفرد از ‌دیگر منابع تاریخی و حدیثی دارد، به‌گونه‌ای که در برخی موارد با وقایع مسلّم یا روایات تاریخی دیگر ناسازگار است و حتی در مواردی، بنا بر رویکرد شیعی، شأن امام معصوم(ع) را مخدوش ساخته و بنیان‌های نااستواری برای تحقیق پیشِ ‌روی عالمان فریقین در قرن‌های بعد از خود قرار داده است. یافته‌ها بیانگر جهتداری و داشتن ذهنیتی خاص در گزارش وی از قیام امام حسین(ع) است. این مقاله با روش کتابخانه‌ای و رویکردی تحلیلی و انتقادی روایات مناقشه‌آمیز او را در بازه زمانی عاشورا به بعد تحلیل کرده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

A Critical Study of Ibn Saʿd’s Account of al-Ḥusayn’s Uprising in the Book Kitāb al-ṭabaqāt al-Kabīr (Ashura and Afterwards)

نویسندگان [English]

  • mohsen rafat 1
  • Mohammad Kazem Rahman Setayesh 2
1 Assistant professor, Hazrat-e Masoumeh University, Qom, Iran
2 Associate professor, University of Qom, Qom, Iran
چکیده [English]

Among the various books of "maqtal" (narratives detailing the murder of Imam al-Ḥusayn), the section dedicated to Imam al-Ḥusayn's murder in Ibn Saʿd's Kitāb al-ṭabaqāt al-kabīr stands out as one of the earliest accounts. Notably, Ibn Saʿd's maqtal shares striking similarities with Abū Mikhnaf's narrative, although it excludes some of Abū Mikhnaf's accounts, opting instead for narratives from al-Wāqidī and others. Ibn Saʿd's biased and selective approach to recounting the events of Ashura found favor among historians and rijāl scholars aligned with the Levantine school of thought. This maqtal introduces distinctive reports from alternative historical and hadith sources, at times diverging from established events or conflicting with other historical records. In certain instances, it even challenges the revered status of the Infallible Imam as upheld by Shia Muslims, creating an uncertain foundation for subsequent research conducted by both Sunni and Shia scholars over the centuries. The analysis reveals Ibn Saʿd's partiality in presenting the narrative of Imam al-Ḥusayn's uprising. Utilizing the library method and employing an analytical and critical approach, this article scrutinizes Ibn Saʿd's contentious narratives surrounding the period of Ashura and its aftermath.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Kitāb al-ṭabaqāt al-kabīr
  • maqtal al-Ḥusayn
  • Ibn Saʿd
  • Ashura narratives
  • distortions
‌‌ابن‌أبی‌الحدید، عزالدین‌ (1378ق)، شرح نهج‌البلاغة، مصر: دار احیاء الکتب العربیة.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن (1385ق)، الکامل‌فی‌التاریخ، بیروت: دارصادر، داربیروت.
ابن‌اثیر، عزالدین ابوالحسن (1409ق)، أسد الغابة فى معرفة الصحابة، بیروت: دارالفکر.
ابن‌أعثم کوفی، احمد (1374)، الفتوح، ترجمه محمد‌ مستوفی هروی، تهران: شرکت انتشارات علمی و فرهنگی.
ابن‌أعثم‌کوفی، احمد (1411ق)، الفتوح، تحقیق علی‌شیری، بیروت: دار الأضواء.
ابن‌تیمیه، ابوالعباس‌ (1406ق)، منهاج السنة النبویة، تحقیق محمد رشاد سالم، بی‌جا: بی‌نا.
ابن‌جوزى، ابوالفرج عبدالرحمن (1412ق)، ‌المنتظم فى‌ تاریخ الأمم و الملوک، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن‌حنبل، احمد بن‌محمد (1368ق)، مسند ابن‌حنبل، بیروت: دار صادر.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن‌محمد (1408ق)، تاریخ ابن‌خلدون، بیروت: دار الفکر.
ابن‌سعد، محمد (1414ق)، الطبقات الکبرى (الطبقة الخامسة من الصحابة)، تحقیق محمد بن‌صامل ‌السلمى، الطائف: مکتبة الصدیق.
ابن‌سعد، محمد (1416ق)، ترجمة الإمام الحسن(ع) من طبقات ابن‌سعد، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، قم: مؤسسة آل‌البیت(ع).
ابن‌سعد، محمد (بی‌تا)، ترجمة لإمام الحسین(ع) من طبقات ابن‌سعد، تحقیق سید عبدالعزیز طباطبایی، الهدف.
ابن‌شهرآشوب‌، ‌محمد بن‌على (1379ق)، مناقب‌آل‌ابی‌طالب(ع)، قم: علامه.
ابن‌طاووس، علی بن‌موسی (1348)، اللهوف على قتلى الطفوف، تهران: جهان.
ابن‌طیفور، ابوالفضل بن‌أبی‌طاهر (بی‌تا)، بلاغات النساء، قم: مکتبة بصیرتی.
ابن‌عبدالبر، یوسف بن‌عبدالله (1412ق)، الإستیعاب فى معرفة ‌الأصحاب، تحقیق على محمد البجاوى، بیروت: دار الجیل.
ابن‌عربی، ابوبکر (بی‌تا)، العواصم من القواصم، تحقیق: محب‌الدین‌خطیب، قاهره: المکتبة السلفیة.
ابن‌عساکر، علی بن‌حسن (1414ق)، ترجمة ‌الإمام الحسین(ع)، تحقیق محمدباقر محمودی، قم: مجمع إحیاء الثقافة ‌الإسلامیة.
ابن‌عساکر، علی بن‌حسن (1415ق)، تاریخ مدینة دمشق، تحقیق علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابن‌قولویه، جعفر بن‌محمد (1356)، کامل الزیارات، تحقیق عبد‌الحسین امینى، نجف: دار المرتضویة.
ابن‌کثیر، أبوالفداء إسماعیل دمشقی (1422ق)، البدایة والنهایة، بیروت: دار المعرفة.
ابن‌نما حلى، جعفر بن‌محمد (1406ق)، مثیر الأحزان، قم: مدرسة الإمام المهدى(عج).
ابن‌هلال ثقفى، ابراهیم بن‌محمد بن‌سعید (1410ق)، الغارات، تحقیق عبدالزهراء حسینی، قم: دار الکتاب الإسلامی‏.
اسفندیاری، محمد (1398 ش)، حقیقت عاشورا، تهران: نشر نی.
اصفهانی، ابوالفرج (بی‌تا)، مقاتل الطالبیین، تحقیق سید احمد صقر، بیروت: دار المعرفة.
اصفهانى، ابوالفرج (1415ق)، الأغانی. بیروت: دار احیاء التراث العربى.
اندلسى، ابن‌عبدربه (1404ق)، العقد الفرید، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بحرانی اصفهانی، عبدالله‌ (1413ق)، عوالم العلوم‌، قم: مؤسسة الامام المهدی(عج).
بخاری، محمد بن‌اسماعیل (1401ق)، صحیح البخاری، بیروت: دار الفکر.
‌‌بخاری، محمد بن‌اسماعیل (بی‌تا)، التاریخ الکبیر، ترکیا: المکتبة الإسلامیة.
‌بسوى، یعقوب بن‌سفیان (1401ق)، المعرفة و التاریخ، تحقیق اکرم ضیاء ‌العمرى، بیروت: مؤسسة الرسالة.
بلاذرى، احمد بن‌یحیى (1397ق)‏، أنساب الأشراف، ‌تحقیق محمد‌باقر محمودی، بیروت: دار التعارف.
بهجت، محمدتقی (1396)، رحمت واسعه، قم: مرکز نشر آیت‌الله بهجت.
جاحظ، عمرو بن‌بحر (1423ق)، البیان والتبیین، بیروت: دار ومکتبة هلال.
جعفریان، رسول (1386)، تاریخ سیاسی اسلام، قم: دلیل ما.
حسینی، سید عبدالله (1386)، معرفی و نقد منابع عاشورا، قم: پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی.
حسینی، سید عبدالله (1388)، «‌بررسی گزارش محمد بن‌سعد ‌از زندگی و قیام امام حسین(ع)، سخن تاریخ، شمار 5، ص 33-78.
حسینیان مقدم، حسین؛ گودرزی، ابراهیم (1394ش)، «تطورشناسی رویکردها در تدفین شهدای کربلا»، تاریخ اسلام در آینه پژوهش، سال 12، شماره 38، ص73ـ101.
حسینى موسوى، محمد بن‌أبی‌طالب (1418ق)، ‌تسلیة المُجالس و زینة المَجالس، قم: مؤسسة المعارف الإسلامیة.
خطیب بغدادى (1417ق)، تاریخ بغداد، بیروت: دار ‌الکتب العلمیة.
خوارزمی، موفق بن‌احمد خطیب (بی‌تا)، مقتل الحسین(ع)، تحقیق محمد سماوی، قم: انوار الهدی.
دربندی، آقا بن‌عابد (1415ق)، أسرار الشهادة، بحرین: شرکة المصطفی.
دینورى، ابوحنیفه (1368)، ‌الأخبار الطّوال، قم: منشورات الرضى.
ذهبی، شمس‌الدین (1413ق)، سیر اعلام النبلاء، تحقیق: شعیب الأرنؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة.
ذهبی، محمد (1410ق)، تاریخ الإسلام‌، تحقیق عبدالسلام تدمری، بیروت: دار الکتاب العربی.
رازی، ابوعلی بن‌مسکویه‌ (1379)، تجارب الأمم، تحقیق ابوالقاسم امامى، تهران: سروش.
رحمان‌ستایش‌، محمدکاظم؛ رفعت، محسن (1389)، «روایات عاشورایی الفتوح ابن‌أعثم کوفی در میزان نقد و بررسی»، حدیث‌پژوهی، شماره 3.
رفعت، محسن؛ رحمان‌ستایش، محمدکاظم (1400)، «بررسی انتقادی روایات عاشورایی تاریخ طبری (بازه زمانی عاشورا به بعد)»، دوفصلنامه علوم حدیث تطبیقی، شماره15.
رنجبر، محسن (1389)، «پژوهشی درباره فرجام و محل دفن سر مطهر امام حسین(ع) و سرهای دیگر شهدا»، تاریخ در آینه پژوهش، سال 7، شمار 2، ص79ـ98.
زبیری، مصعب بن‌عبدالله (1999م)، کتاب نسب قریش، قاهره: دار المعارف.
سبط بن‌جوزی (1418ق)، تذکرة الخواص، قم: الشریف الرضی‏.
سپهر، میرزا محمدتقی (1383)، ناسخ التواریخ، قم: ناصر.
شاوی، علی؛ طبسی، نجم‌الدین (1386)، مع الرکب الحسینی، قم: م‍رک‍ز ال‍دراس‍ات الإس‍لام‍ی‍ة.
شریف مرتضی، علی بن‌‌حسین (1405ق)، رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم.
شهیدی، سید جعفر (1380)، زندگانی علی بن‌الحسین(ع)، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شیخ صدوق، محمد بن‌بابویه (1376)، الأمالی، تهران: کتابچی.
شیخ صدوق، محمد بن‌بابویه (1378)، عیون أخبار‌ الرضا(ع)، تحقیق مهدى‌لاجوردى، تهران: جهان.
شیخ صدوق، محمد بن‌بابویه (1385)، علل الشرائع، قم: کتابفروشى داورى‏.
شیخ طوسی، محمد بن‌حسن (1411)، الغیبة، تحقیق عبادالله تهرانى و على‌احمد ناصح، قم: دار المعارف الإسلامیة.
شیخ مفید، محمد بن‌نعمان (1413ق الف)، الإرشاد، ‌تحقیق مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم: کنگره شیخ مفید.
شیخ مفید، محمد بن‌نعمان (1413ق ب)، الفصول المختارة، تحقیق سید علی میرشریفی، مؤسسة آل‌البیت(ع)، قم: کنگره شیخ مفید.
صحتی سردرودی، محمد (1385)، عاشوراپژوهی، قم: خادم الرضا.
صفار، محمد بن‌حسن‌ (1404ق)، بصائر الدرجات، قم: مکتبة آیةالله ‌المرعشی النجفی.
صفدی، صلاح‌الدین‌خلیل (1420ق)، الوافی بالوفیات، بیروت: دار ‌احیاء التراث.
طبرسى، احمد بن‌على (1403ق)، الإحتجاج، ‌تحقیق محمدباقر خرسان، مشهد: مرتضى.
طبرسى، فضل بن‌حسن (1390ق)، ‌اعلام الورى‌، تهران: اسلامیة.
‌طبری، محمد بن‌جریر (1387ق)، تاریخ الطبری، تحقیق: محمد ابوالفضل ابراهیم، بیروت: دار التراث.
طبری، عمادالدین (1383)، کامل بهایی، تصحیح اکبر صفدری قزوینی، تهران: انتشارات مرتضوی.
طریحی، فخرالدین (1424 ق)، المنتخب فی جمع المراثی و الخطب، تصحیح نضال علی، بیروت: مؤسسة الأعلمی.
عسقلانی، ابن‌حجر (1415ق)، الاصابة، بیروت: دار الکتب العلمیة.
قاضی‌نعمان، ابن‌حیون (1409ق)، شرح الأخبار‌، قم: جامعه مدرسین.
قائدان، اصغر (1374)، «بررسی تحریف‌نگاری مکتب شام و تحریف قیام امام حسین(ع)»، مجموعه مقالات برگزیده‌ اولین ‌سمینار بررسی ابعاد زندگانی امام حسین(ع)، چاپ و صحافی مهر.
قمی، عباس (بی‌تا)، الکنی و الألقاب، تهران: مکتبة الصدر.
کاظم‌بیگی، محمدعلی؛ گوهری فخرآباد، مصطفی (1393)، «نگاه اهل حدیثی ابن‌سعد به تاریخ صدر اسلام؛ بررسی موردی شرح حال امام علی(ع) در کتاب الطبقات الکبری»، تاریخ و فرهنگ، شماره 92، ص 57ـ84.
کلینی، محمد بن‌یعقوب (1388)، الکافی، تحقیق علی‌اکبر غفاری، تهران: دار الکتب الإسلامیة.
مجلسی، محمدباقر (1387ق)، جلاء العیون، تحقیق سید علی امامیان، قم: سَرور.
مجلسی، محمدباقر (1403ق)، بحار الأنوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مزّی، یوسف (1406ق)، تهذیب الکمال فی أسماء الرجال، ‌بیروت: مؤسسة الرسالة.
مسعودی، على بن‌حسین (1409ق)، مروج الذهب، قم: دار الهجرة.
مسعودى، على بن‌حسین (1426ق)، اثبات الوصیة، ‌قم: انصاریان.
معروف حسنی، هاشم (1398ق)، دراسات فی الحدیث و المحدّثین، بیروت: دار التعارف.
مقدسى، محمد (1411ق)، أحسن التقاسیم فى معرفة الأقالیم، قاهرة: مکتبة مدبولى.
میلانی، سیدعلی (1418ق)، ‌رسالة فی حدیث علیکم بسنتی و سنة الخلفاء الراشدین، چاپخانه یاران.
نصیری، علی (1390)، روش‌شناسی نقد احادیث، قم: وحی و خرد.
نفیسی، شادی (1380)، «معیارهای نقد متن در ارزیابی حدیث»، مقالات و بررسی‌ها، شماره 70.
نویری، شهاب‌الدین (1423ق)، نهایة الأرب، قاهرة: دار الکتب و الوثائق القومیة.
هیثمی، نورالدین (1408ق)، مجمع الزوائد و منبع الفوائد، بیروت: دار الکتب العلمیة.
یاقوت‌حموی، شهاب‌الدین (1995ق)، معجم البلدان، بیروت: دار صادر.
یعقوبى، احمد (بی‌تا)، تاریخ الیعقوبى، بیروت: دار صادر.