سیر تطور اندیشه مهدویت در آموزه‌های فضل‌اله استرآبادی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ اسلام، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، تهران، ایران

2 استادیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد یادگار امام خمینی (ره)، شهرری، تهران، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

10.22034/jis.2023.329887.1789

چکیده

با سقوط ایلخانان، ایران دچار ناآرامی شد. این شرایط با حمله تیمور به سبب کشتارهای بی‌رحمانه‌اش شدت گرفت و به دنبال آن، ایران از جنبه‌های فرهنگی، اجتماعی و سیاسی دچار التهابات فراوان شد. مجموع این رویدادها به ایجاد اندیشه‌های افراطی با جنبه‌های مذهبی، همچون شکل‌گیری حروفیان، انجامید. فضل‌اله استرآبادی، رهبر حروفیان، در ابتدا با تکیه بر شعائر شیعی و گسترش اندیشه‌های غالیانه، فعالیت خود را آغاز و در ادامه با تأکید و تقویت ‌اندیشه مهدویت، اذهان عمومی را به خود جلب کرد. این مقاله به دنبال پاسخگویی به این سؤال است که تطور اندیشه مهدویت در آموزه‌های فضل‌اله استرآبادی به چه صورت بود. روش پژوهش در مقاله حاضر، توصیفی و مبتنی بر تحلیل داده‌های تاریخی است. نتایج حاصل از این پژوهش نشان می‌دهد که جنبش‌های سیاسی_اجتماعی و مذهبی از آن دسته تحولاتی هستند که در یک جامعه، عموماً به منظور پیشبرد اهداف و مقاومت در برابر حاکمان ظالم وقت به وقوع می‌پیوندند؛ ازاین‌رو فضل‌اله با توجه به فشار و ظلم متأثر از حملات مغولان و تیموریان بر مردم و با تکیه بر نیروی محرک مسئله ‌‌مهدویت، از آن در خیزش خود برای ایجاد مدینه فاضله و پیاده‌سازی این آرمان جهت تحقق عدالت اجتماعی بهره برد و دستاویزی برای رسیدن به اهدافش قرار داد. باید به این نکته توجه داشت که آموزه‌های فضل‌اله به‌تدریج و در گذر زمان شکل گرفتند.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Development of the Doctrine of Mahdism in Faḍl Allāh al-Astarābādī’s Thought

نویسندگان [English]

  • Elissa Abbasi 1
  • Mahdi Ansari 2
  • Mahboubeh Sharafi 3
1 PhD student, History of Islam, Yadegar-e Emam Branch of Islamic Azad University, Rey, Tehran, Iran
2 Assistant professor, Department of History, Yadegar-e Emam Branch of Islamic Azad University, Rey, Tehran, Iran
3 Associate professor, Department of History, Central Branch of Islamic Azad University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

After the fall of the Ilkhanate dynasty, Iran underwent periods of unrest. The turmoil intensified following Timur's attack and the ensuing brutal bloodshed. Subsequently, Iran witnessed significant upheavals in cultural, social, and political spheres. These events played a pivotal role in shaping religious extremist views, exemplified by the emergence of the Hurufists. Faḍl Allāh al-Astarābādī, the leader of Hurufism, initially engaged with Shiite slogans and held exaggerated (ghālī) ideas regarding Shiite Imams. Later, he focused on promoting the doctrine of Mahdism, garnering widespread public support. This article seeks to address the question: How did the doctrine of Mahdism evolve in the thoughts of Faḍl Allāh al-Astarābādī? The research methodology employed in this article is descriptive, relying on an analysis of historical data. The research findings highlight that political, social, and religious movements are responses to societal objectives and resistance against unjust and oppressive rulers. Faḍl Allāh, drawing from the grievances and injustices inflicted by the Mongols and the Timurid dynasty, utilized the motivating force of Mahdism to initiate an uprising aimed at establishing a "virtuous society" (utopia) and ensuring social justice. It is crucial to note that Faḍl Allāh's doctrines developed gradually over time.
 
 


کلیدواژه‌ها [English]

  • Faḍl Allāh al-Astarābādī
  • Hurufism
  • Mahdism
  • exoteric interpretation
  • divinity
آژند، یعقوب (1368الف)، حروفیه در تاریخ، تهران: نشر نی.
آژند، یعقوب (1368ب)، «حروفیان و بیداری تیموری، مجله کیهان فرهنگی، شماره 1.
اسلوئر، فاتح (1391)، حروفیه از ابتدا تا کنون با استناد به منابع دست اول، ترجمه داوود وفایی، تهران: مولی.
اشعری، علی بن‌اسماعیل (1362)، مقالات الاسلامیین و اختلاف المصلین، ترجمه محسن مؤیدی، تهران: امیرکبیر.
امین‌زاده، علی (1384)، جنبش‌های شیعی در تاریخ ایران با نگاهی ویژه به سربداران سبزوار، تهران: انتشارات امید مهر.
براون، ادوارد (1365)، نوشته‌های حروفیان، ترجمه عطاءالله حسنی، تهران: انتشارات سخن.
پارسادوست، منوچهر (1375)، شاه اسماعیل اول، تهران: شرکت سهامی.
تربیت، علی (1314)، دانشمندان آذربایجان، تهران: بی‌نا.
توکلی‌، سمیه (1390)، «بررسی عقاید حروفیه با تکیه بر دیوان عمادالدین نسیمی»، پایان‌نامه گروه تاریخ دانشگاه یزد.
ثبوت، اکبر (1358)، «حروفیه»، مجله فلق، شماره 2.
جلالی پندری، یدالله (1372)، زندگی و اشعار عمادالدین نسیمی، تهران: نشر نی.
جلالی، علیرضا (1389)، «رساله‌ای در سیر و سلوک، وصیتنامه ابی‌البقاء اسحق الحسینی سبح‌الله»، فصلنامه آینه میراث، شماره 46.
خلیلی، نسیم (1387)، «بررسی اندیشه نجات‌بخشی در عصر صفوی»، پاپان‌نامه گروه تاریخ دانشگاه الزهرا.
خمارلو، تقی (1357)، عمادالدین نسیمی و نهضت حروفیه، تبریز: انتشارات تلاش.
خوافی، فصیح بن‌احمد بن‌محمد (1342)، مجمل فصیحی، ترجمه محمود فرخ، مشهد: باستان.
خیاوی، روشن (1378)، حروفیه (تحقیق در تاریخ و آراء و عقاید)، تهران: نشر آیینه.
ذکاوتی قراگزلو، علیرضا (1383)، جنبش نقطویه، قم: ادیان.
راشد محصل، محمدتقی (1369)، اندیشه‌ نجات‌بخشی، تهران: مؤسسه مطالعات علمی و فرهنگی.
ریتر، هلموت (بی‌تا)، آغاز فرقه حروفیه، ترجمه حشمت مؤید، بی‌جا: بی‌نا.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1369)، دنباله جستجو در تصوف ایران، تهران: انتشارات امیرکبیر.
سخاوی، شمس‌الدین محمد بن‌عبدالرحمن (1353)، الضوء اللامع فی اعیان القرن، مصر: بی‌نا.
سید شریف (1396)، پنج رساله، ترجمه مصطفی امیری، تهران: میراث مکتوب.
شامی، نظام‌الدین (1363)، ظفرنامه تاریخ فتوحات امیر تیمور گورکانی، تهران: بامداد.
شیبی، کامل مصطفی (1374)، تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر.
شیخ مفید (1378)، الارشاد، ترجمه هاشم رسولی محلاتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی.
شیخ‌نوری، محمدامیر (1382)، «حروفیان»، نامه انجمن، شماره 9.
صابری، حسین (1394)، تاریخ فرق اسلامی، تهران: نشر سمت.
صدری، جمشید (1389)، «طریقت‌های تأثیرگذار خراسان در عصر تیموریان»، فصلنامه تخصصی عرفان، شماره 21.
فتحی، ابوالفضل (1398)، «تأویل در روایات اسماعیلی»، علوم حدیث، شماره 2.
قاضی‌مرادی، حسن (1396)، خلافت و دولت، تهران: اختران.
کلاویخو (1366)، سفرنامه، ترجمه مسعود رجب‌نیا، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی.
کیا، صادق (1343)، واژه‌نامه گرگانی، تهران: انتشارات دانشگاه ‌تهران.
گولپینارلی، عبدالباقی (بی‌تا)، فهرست متون حروفیه، ترجمه توفیق سبحانی، بی‌جا: بی‌نا.
لمبتون، ا. ن. (1339)، مالک و زارع در ایرت، ترجمه منوچهر امینی، تهران: نشر کتاب.
محرابی، معین‌الدین (1370)، کلمة الله هی العلیا دختر فضل‌اله نعیمی حروفی، بانویی انقلابی و گمنام از قرن نهم، کلن: نشر رویش.
مدرس تبریزی، محمدعلی (1335)، ریحانة الادب فی تراجم المعروفین بالکنیة او اللقب کنی و القاب، تهران: شرکت سهامی طبع کتاب.
مزاوی، میشل (1368)، پیدایش دولت صفوی، ترجمه یعقوب آژند، تهران: نشر نی.
مولوی، جلال‌الدین محمد (1363)،کلیات شمس، ترجمه بدیع‌الزمان فروزانفر، تهران: امیرکبیر.
میرجعفری، حسین (1386)، تاریخ تحولات سیاسی، اجتماعی، اقتصادی و فرهنگی ایران در دوره تیموریان و ترکمانان، تهران: سمت.
میرفطروس، علی (1366)، جنبش حروفیه و نهضت پسیخانیان، تهران: انتشارات بامداد
نسفی، عزیزالدین (1341)، الانسان الکامل، تصحیح ماری ژان‌موله، تهران: انیستیتو ایران و ‌فرانسه.
نعمانی، محمد بن‌ابراهیم (1363)،کتاب غیبت، سید احمد فهری زنجانی، تهران: دار الکتب الاسلامیه.
ورداسبی، ابوذر (1357)، ایران در پویه تاریخ، تهران: انتشارات ‌قلم.
ورداسبی، ابوذر (1358)، نمدپوشان، تهران: انتشارات امام.
هانس، ولفاگ شومان (1375)، آیین بودا، ترجمه علی پاشایی، تهران: فیروز.
هروی، میرحسین (بی‌تا)، طرب المجال، سید علیرضا مجتهدزاده، مشهد: باستان.
همدانی، رشیدالدین فضل‌‌الله (1389)، جامع التورایخ، تصحیح بهمن کریمی، تهران: اقبال.
هوارت، کلمنت (1360)، مجموعه رسائل حروفیه، ترجمه رضا توفیق، لیدن: مطبعه بریل.