توقیفیت صفات الاهی از نظر شیخ مفید و ابن‌سینا

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه روان‌شناسی، دانشگاه طلوع مهر، قم، ایران

10.22034/jis.2023.316579.1748

چکیده

در تاریخ تفکر بشری هیچ مسئله بنیادینی به اندازه شناخت خدا، که جز به واسطه صفات او تعالی مقدور نیست، بشر را به اندیشه وادار نکرده، و پاسخ به نحوه به‌کارگیری این صفات، مطالبه‌ای جدی از متفکران هر عصر، خصوصاً فلاسفه و متکلمان، بوده است. در میان اندیشمندان اسلامی و در فکر کلامی‌فلسفی امامیه، اندیشهٔ شیخ مفید و ابن‌سینا به عنوان تأثیرگذارترین و پایدارترین اندیشه‌ها در حوزه کلام و فلسفه، که تحولات فکری عمیقی را پس از خود سبب شده است، از امتیازات ویژه‌ای در این زمینه برخوردارند. این نوشتار در صدد است با الگو قراردادن این دو فکر فلسفی و کلامی در جغرافیای فکر شیعه، دیدگاه این دو اندیشه را در مسئله‌ای مهم در باب صفات الاهی، یعنی «توقیفیت اسما و صفات الاهی» بررسی کند. در این خصوص هرچند شیخ مفید صراحتاً به توقیفیت، و ابن‌سینا به عدم آن قائل شده، اما هر دو به جواز عقلی آن حکم کرده‌اند؛ لذا با توجه به مبانی مشترک مستنبط و مستخرج از آرای هر دو متفکر و نیز کشف و فهم مبنایی‌نبودن اختلافات ظاهری میان ایشان در مسئله فوق، امتیاز توحیدی فکر شیعه به عنوان مبنای دو فکر و نیز وجه جامع میان کلام امامی و فلسفه اسلامی، به عنوان یافتهٔ نهایی محل تأکید قرار گرفته است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Tawghifiyat of Divine Attributes according to Sheikh Mofid and Avicenna

نویسنده [English]

  • mohsen ghasempour
Assistant Professor, Department of Psychology, Tolo Mehr University, Qom, Iran
چکیده [English]

In the history of human thinking, no fundamental problem has forced mankind to think as much as the knowledge of God, which cannot grow except through His attributes. Answering how to use these attributes has been a serious request from thinkers of every age, especially philosophers and theologians. The view of Sheikh Mofid and Avicenna, as the most influential and stable views in the field of theology and philosophy, which caused profound intellectual changes after them, have special privileges among Islamic thinkers and in the theological-philosophical thought of Imamiyya. Modeling these two philosophical and theological views in the system of Shia thought, this article aims to examine them on an important issue regarding divine attributes, that is, "tawghifiyat of divine names and attributes". In this regard, although Sheikh Mofid believes in tawghifiyat, and Avicenna does not, both of them have stated that it is intellectually permissible. Therefore, taking into account the common bases inferred and extracted from the opinions of both thinkers and paying attention to the lack of fundamental differences between them in this regard, the article concluded the monotheistic value of Shiite thought as the basis of the two views and also as the comprehensive aspect between the Imami theology and Islamic philosophy.
 

کلیدواژه‌ها [English]

  • Divine Attributes
  • Tawghifiyat
  • Sheikh Mofid
  • Avicenna
  • Islamic Philosophy and Theology
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (1353). «نیایش فیلسوف»، در: مطالعات اسلامی، ش13، ص260-272.
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (1375). اسماء و صفات حق تبارک و تعالی، تهران: اهل قلم.
ابن سینا، حسین بن عبدالله (1364). رسالة اضحویة، تصحیح، مقدمه و تعلیق: حسین خدیوجم، تهران: اطلاعات، چاپ دوم.
ابن عربی، محیی الدین (1339). التدبیرات الالهیة فی اصلاح المملکة الانسانیة، دمشق: مصادر الاسلامیة.
ابن فورک، محمد (1986). مجرد مقالات الشیخ ابی الحسن الاشعری، باهتمام: د. ژیماره، بیروت: دار المشرق، کلیة الآداب والعلوم الانسانیة فی جامعة القدیس یوسف، ج1.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، بیروت: دار صادر، ج9.
ابن‌عربی، محمد بن علی (۱۴۰۵/۱۹۸۵). شرح فصوص الحکم، به کوشش: محمود محمود غراب، دمشق: بی‌نا.
ابوعلی سینا، حسین بن عبدالله (1363). المبدأ والمعاد، تهران: مؤسسه مطالعات اسلامی.
ابوعلی سینا، حسین بن عبدالله (1404). الشفاء: الالهیات، قم: مکتبة آیة الله المرعشی.
احدیان، ناهید (1390). «بررسی اشتراک لفظی و معنوی در اسما و صفات الاهی در آیات و روایات»، در: آموزش معارف اسلامی، دوره 23، ش3، ص58-61.
اعتصامی، عبدالهادی؛ برنجکار، رضا؛ رضایی، محمدجعفر (1398). «وجودشناختی صفات الاهی از منظر متکلمان مدرسه بغداد»، در: شیعه‌پژوهی، دوره 5، ش16، ص5-29.
جرجانی، میرسید شریف علی بن محمد (1325). شرح المواقف، قم: الشریف الرضی.
جرجانی، میرسید شریف علی بن محمد (1412). التعریفات، تهران: ناصر خسرو.
جهامی، جیرار (1425). موسوعة مصطلحات ابن سینا (الشیخ الرئیس)، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، الطبعة الاولی.
حسن‌زاده آملی، حسن (1376). کلمه علیا در توقیفیت اسماء، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ سوم.
حسینی خامنه‌ای، سید علی (1388). طرح کلی اندیشه اسلامی در قرآن، تهران: نشر انقلاب اسلامی، چاپ اول.
حسینی زبیدی واسطی، سید مرتضی (1414). تاج العَروس من جواهر القاموس، بیروت: دار الفکر.
حسینی طهرانی، محمدحسین (1372). توحید علمی و عینی، مشهد: نشر علامه طباطبایی، چاپ دوم.
خویی، ابوالقاسم (۱۳59). البیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار الزهراء، الطبعة الرابعة.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1413). مفردات فی غریب القرآن، بیروت: دار القلم، الطبعة الثانیة.
ربانی گلپایگانی، علی (1371). «گذری بر آرای شیخ مفید پیرامون صفات الاهی»، در: نور علم، ش45، ص29-55.
سبحانی، جعفر (1412). الإلهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الإسلامیة.
سبزواری، هادی (بی‌تا). اسرار الحکم، تهران: مطبوعات دینی.
شعرانی ابوالحسن (بی‌تا). شرح فارسی تجرید الاعتقاد، تهران: اسلامیه.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1364). الملل والنحل، قم: بی‌نا، چاپ سوم.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (1370). تفسیر القرآن الکریم، تهران: بیدار، چاپ دوم، ج4.
صدرالمتألهین، محمد بن ابراهیم (1981). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة العقلیة، بیروت: دار احیاء التراث، الطبعة الثالثة.
صدوق، محمد بن علی (1398). التوحید، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
صدوق، محمد بن علی (1414). الاعتقادات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
طباطبایی، سید محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مکتبة النشر الإسلامی.
فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1373). شرح عیون الحکمة، قم: مؤسسة الصادق (ع)، چاپ اول، ج3.
فخرالدین رازی، محمد بن عمر (1406). لوامع البینات شرح أسماء الله تعالی والصفات، قاهره: مکتبة الکلیات الأزهریة.
فیاض لاهیجی، عبدالرزاق (1383). گوهر مراد، تهران: سایه.
کیانی، منصور (1423). «ابوعلی سینا در آینه تاریخ»، در: مبلّغان، ش157، ص122-129.
مجتبایی، فتح‌الله؛ و دیگران (بی‌تا). «ابن‌سینا»، در: دائرةالمعارف بزرگ اسلامی، ج4، مقاله 1356، در: http://erfanvahekmat.com.
محقق عاملی، حسن علی (1413). کشف الفوائد فی شرح قواعد العقائد، بیروت: دار الفتوة، ج1.
مطهری، مرتضی (1372). مجموعه آثار استاد شهید مطهری، تهران: صدرا، ج3.
مظفر، محمدرضا (۱۳۷۳). المنطق، ترجمه و اضافات: علی شیروانی، پاورقی: محسن غرویان و غلام‌رضا فیاضی، قم: دار العلم، چاپ دوم.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مکدرموت، مارتین (1372). اندیشه‌های کلامی شیخ مفید، ترجمه: احمد آرام، تهران: دانشگاه تهران.