بررسی و نقد رویکردهای متفاوت اصحاب امامیه در روش‌های کلامی‌فقهی با تأکید بر مواضع امامان

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانشیار گروه مطالعات تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

از جمله اختلافات اساسی مسلمانان قرون نخست، که بر دیگر اختلافات نیز سایه افکنده بود، اختلاف در منابع و مصادرِ شناخت موضوعات و تعالیم دینی، و نگاه‌های متفاوت اشخاص و گروه‌ها به شیوه‌های کسب آگاهی همچون سمع، عقل و دل، و ترجیح هر کدام بر دیگری بود. اصحاب امامیه اصلی‌ترین واسطه‌ها و ابزارهای انتقال میراث قولی و سیره عملی امامان شیعه برای مسلمانان بعدی بوده‌اند. حجم عظیمی از آنچه اکنون از میراث اهل ‌بیت b در دست ما است، محصول گفتمان‌ها و سخنانی است که ابتدا در مواجهه مستقیم با آنها یا در زمان خود آنها بوده است. با این همه، آنها نه ‌در مراتب ‌معرفتی، اخلاقی و معنوی در سطوح یکسانی بودند، و نه ‌در روش‌های ‌کلامی‌فقهی. نگاه‌های مختلف‌شان در باب ‌ماهیت عقل، راه‌های کسب معرفت دینی و رویکرد متفاوت برخی از آنها به قیاس، و تقابل جزءنگرشان با امامان از جمله نمونه‌هایی است که علاوه بر گزارش نویسندگان دانش فرقه‌نگاری، شواهد متعدد روایی ‌و رجالی نیز بر آن گواهی می‌دهد. با مطالعه این گزارش‌ها روشن می‌شود که امامان شیعه کوشیده‌اند ضمن ملاحظه استعدادهای مختلف اصحاب، روش‌ها و برداشت‌هایشان را در مسیر صحیح مدیریت کنند. در این نوشتار در پی گزارش و بررسی این نوع تفاوت‌ها و مواضع امامان ‌در برابر آنها هستیم و همچنین با استناد به منابع معتبر حدیثی و رجالی شیعی به چرایی‌اش نیز اشاره می‌کنیم.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

A Review and Critique of Different Approaches of the Imami Shiites towards Jurisprudential Theological Methods with Emphasis on the Positions of the Imams

نویسنده [English]

  • Ali Aqanoori
Associate Professor, Department of Shiite History, University of ReligionsandDenominations, Qom, Iran
چکیده [English]

Among the fundamental differences of the Muslims of the first centuries, which overshadowed other differences, were the disagreement over the sources of knowledge of religious subjects and teachings, and also different views of individuals and groups on ways of gaining knowledge such as hearing, intellect, heart, and preferring one to another. Imami Shiites have been the main medium and means of transmitting the oral heritage and practical life of Shiite Imams to later Muslims. The vast amount of the heritage of the Imams (AS) that is available now is the product of discourses and speeches that were first in direct contact with them or in their own time. However, they are not at the same level in epistemology, morality and spirituality, nor in theological-jurisprudential methods. Their different views on the nature of reason, the ways of acquiring religious knowledge, the different approaches of some of them to analogy, and their partial confrontation with the Imams are among the examples which, in addition to the reports of the authors of sectology, are evidenced by numerous narrative and biographical proofs. By studying these reports, it becomes clear that the Shiite Imams, by considering the different talents of their companions, have tried to guide their methods and perceptions in the right direction. In this article, we seek to report and examine these differences and the positions taken by the Imams against them, and also point out the reasons for this, citing reliable hadith and Shiite biographical sources.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Imamiyyah
  • Imami Shiites
  • Shiite Imams
  • Theological Methods
  • Analogy
آقانوری، علی (1383). «نقش تفاوت‌های فردی در پیدایش فرق و مذاهب»، در پژوهش‌نامه حکمت و فلسفه اسلامی، ش10-11، ص219-246.
ابن‌ بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1359). کمال الدین و تمام النعمة، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
ابن ‌بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1401). من لا یحضره الفقیه، بیروت: دار صعب ‌و دار تعارف.
ابن‌ بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1403). الخصال، تصحیح و تعلیق: علی‌اکبر غفاری، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
ابن‌ بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (بی‌تا). التوحید، تصحیح: سید هاشم الحسینی الطهرانی، بیروت: دار المعرفة.
اشعری، ابو الحسن (1405). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهره: النهضة المصریة.
اقوام کرباسی، اکبر (1391). «مدرسه کلامی کوفه»، در: نقد و نظر، دوره 17، ش65، ص38-65.
امین، احمد (بی‌تا). ضحی الاسلام، بیروت: دار الکتاب العربی.
برقی، احمد بن محمد (1371). المحاسن، تصحیح: محدث ارموی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
پاکتچی، احمد (1375). «گرایش‌های فقه امامیه در سده دوم و سوم هجری»، در: فرهنگستان علوم، ش4، ص11-28.
تستری، اسدالله (بی‌تا). کشف القناع عن وجوه حجیة الاجماع، قم: مؤسسة آل البیت.
تفسیر الامام عسکری (1409). قم: مؤسسة الامام المهدی.
حر عاملی، محمد بن حسین (1403). وسائل الشیعة إلی تحصیل مسائل الشریعة، تحقیق: عبدالرحیم ربانی شیرازی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
خوئی، سید ابوالقاسم (1413). معجم رجال الحدیث، بی‌جا: بی‌نا.
خیاط، عبد الرحیم بن محمد (بی‌تا). الانتصار والرد علی إبن الروندی الملحد، مقدمه و تحقیق: محمد حجازی، قاهره: مکتبة الثقافة الدینیة.
رضایی، محمدجعفر (1394). «تطور ماهیت عقل در امامیه نخستین»، در: کلام اهل‌ بیت، س1، ش1، ص5-21.
سبحانی، محمدتقی (1391). «کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها»، در: نقد و نظر، س17، ش1، ص5-37.
شافعی، محمد (1370). المدخل إلی دراسة علم الکلام، قاهره: مکتبة وهبة.
شریف مرتضی، علی بن الحسین (1405). رسائل الشریف المرتضى، اشراف و مقدمه: احمد حسین، قم: دار القرآن الکریم.
شهرستانی، محمد بن عبد الکریم (1363). الملل والنحل، تحقیق: محمد بن فتح بدران، قم: شریف رضی.
صفار، ابو جعفر محمد بن الحسن بن فروخ (1362). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد k، تصحیح و تعلیق: میرزا محسن کوچه‌‌باغی التبریزی، قم: منشورات مکتبة آیة الله العظمی المرعشی النجفی.
طبرسی، محمد بن علی (1372). الاحتجاج، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم: اسوه.
طوسی، محمد بن حسن (1348). اختیار معرفة الرجال (رجال الکشی)، مقدمه: حسن مصطفوی، مشهد: دانشگاه مشهد.
طوسی، محمد بن حسن (1390). الاستبصار، تحقیق: سید حسن موسوی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
طوسی، محمد بن حسن (1417 الف). العدة فی اصول الفقه، تحقیق: محمدرضا انصاری، قم: تیزهوش.
طوسی، محمد بن حسن (1417 ب). تهذیب الاحکام فی شرح المقنعة، تصحیح و تعلیق: علی ‌‌اکبر غفاری، تهران: مکتبة صدوق.
عبدالحمید، عرفان (بی‌تا). دراسات فی الفرق والعقائد الاسلامیة، بغداد: مطبعة أسد.
کلینی، محمد بن یعقوب (1401). الأصول الکافی، تصحیح و تعلیق: علی اکبر غفاری، بیروت: دار صعب.
مامقانی، عبدالله (1428). مقباس الهدایة فی علم الدرایة، تحقیق: شیخ محمدرضا مامقانی، قم: دلیل ما.
مجلسی، محمدباقر (1403). بحار الأنوار، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
مدرسی طباطبایی، حسین (1374). «مناظرات کلامی و نقش متکلمان»، ترجمه: هاشم ایزدپناه، در نقد و نظر، ش3-4، ص30-41.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1371). تصحیح اعتقادات الامامیة، تحقیق: حسین درگاهی، قم: کنگره جهانی شیخ مفید، چاپ اول.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1372). أوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، تهران: دانشگاه تهران.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1379). الاختصاص، مقدمه: سید حسن خرسان، قم: مکتبة بصیرتی.
ملایری معزی، اسماعیل (1414). جامع احادیث الشیعة، اشراف: حسین طباطبایی بروجردی، بی‌جا: بی‌نا.