بررسی تأثیر مبانی مدرنیته بر روش‌شناسی فهم قرآن: مهدی بازرگان و عبدالکریم سروش

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، قم، ایران

2 دانشیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

3 استادیار گروه فقه و مبانی حقوق اسلامی، دانشگاه پیام نور، تهران، ایران

10.22034/jis.2023.313392.1735

چکیده

جریان روشنفکری متجدّد در مسیر آشتی میان سنت و دنیای مدرن، از یک سو با مطالعه و اثرپذیری از الاهیات مسیحی و کارزار اندیشه در غرب، و از سوی دیگر با بازخوانی و نظریه‌پردازی در حوزه ماهیت وحی، چگونگی نزول قرآن و روش فهم آن، به ایجاد هماهنگی و سازواری میان دین با مدرنیته روی آورد که گاه موجب کم‌رنگی برخی وجوه دین و قرآن در مدرنیته شد. مهدی بازرگان و عبدالکریم سروش از جمله نمایندگان این جریان هستند که علی‌رغم تفاوت دیدگاه، مبانی مشترکی در گرایش به مدرنیته داشتند. پژوهش حاضر ضمن بررسی برخی مبانی مدرنیته همچون آزادی‌خواهی (لیبرالیسم)، انسان‌محوری (اومانیسم)، این‌جهان‌باوری (سکولاریسم)، اثبات‌باوری (پوزیتیویسم)، کثرت‌گرایی دینی، عقل‌گرایی، عمل‌باوری (پراگماتیسم) و تاریخ‌نگری، تحلیل عصری و فلسفی در اندیشه این دو روشنفکر دینی، زبان و منطق فهم قرآن را بررسی می‌کند. بر اساس نتایج تحقیق، اگرچه نحوه مواجهه این دو روشنفکر دینی با مبانی نظری مدرنیته در برخی ابعاد تشابهات و تمایزاتی دارد، اما در ریشه و بافت نظریه‌پردازی‌شان تأثیرات همسویی گذاشته است. روش‌شناسی فهم قرآن از منظر بازرگان متناسب با عصر خود در چارچوب مؤلفه‌های ساده مدرنیسم تحلیل‌پذیر است، اما رویکرد دین‌شناختی سروش با منطق پسامدرن و جریان الاهیات آزادی‌خواه به پیش می‌رود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Investigating the Effect of the Foundations of Modernity on the Methodology of Understanding the Quran: Mahdi Bazargan & Abd al-Karim Sorush

نویسندگان [English]

  • Seyed Hassan Mohammadi 1
  • yadalah dadjoo 2
  • Hosain Esmaily 3
  • Mohammad Reza Aghajani ghannad 3
1 PhD Student in Teaching Islamic Studies, Payame Noor University, Qom, Iran
2 Associate Professor, Department of Islamic education, Payame Noor University, tehran, Iran
3 Associate Professor, Department of Islamic education, Payame Noor University, tehran, Iran
چکیده [English]

Studying Christian theology and confrontation of ideas in the West and theorizing about issues such as the nature of revelation, how the Quran was revealed, and the method of understanding it, the new intellectual current tried to create harmony between religion and modernity, which sometimes caused some aspects of religion and the Quran to fade in modernity. Mahdi Bazargan and Abd al-Karim Sorush are among the representatives of this current who, despite the difference in their views, had common foundations in the tendency towards modernity. Examining some foundations of modernity such as liberalism, humanism, secularism, positivism, religious pluralism, rationalism, pragmatism, historicism, and contemporary and philosophical analysis in the thought of these two religious intellectuals, the present article studies the language and method of understanding the Quran. According to the results of the research, although the way these two religious intellectuals deal with the theoretical foundations of modernity has similarities and differences, it has had a similar effect on the roots and context of their theorizing. The methodology of understanding the Quran from the point of view of Mahdi Bazargan can be analyzed in the framework of the simple components of modernism, but Sorush's theological approach goes with postmodern logic and the movement of libertarian theology.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Bazargan
  • Abd al-Karim Sorush
  • Religious Intellectualism
  • Modernity
  • Understanding the Quran

مراجع

قرآن کریم.
آربلاستر، آنتونی (1367). ظهور و سقوط لیبرالیسم، ترجمه: عباس مخبر، تهران: پنگوئن.
اسدی، محمدرضا (1383). دانایی و معضل دینداری، تهران: اندیشه امروز.
اسماعیلی، حمیدرضا (1368). دین و سیاست در اندیشه سیاسی معاصر، تهران: پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی.
بازرگان، مهدی (1338 الف). «پراگماتیسم در اسلام»، در: مجموعه حکمت، ش47، ص14-20.
بازرگان، مهدی (1338 ب). راه طی‌شده، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1344). ذره بی‌انتها، تهران: علمی و فرهنگی.
بازرگان، مهدی (1355). سیر تحول قرآن، به اهتمام: سید محمدمهدی جعفری، تهران: قلم.
بازرگان، مهدی (1360). بعثت و ایدئولوژی، مشهد: طلوع.
بازرگان، مهدی (1362). گمراهان: حدیثی مفصل از قرون وسطای مسیحیت در ارتباط با سوره حمد، تهران: مرکز نشر.
بازرگان، مهدی (1364). بازیابی ارزش‌ها: مجموعه آثار (25)، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1374). «آخرت و خدا: هدف بعثت انبیا»، در: کیان، دوره 5، ش28، ص46-61.
بازرگان، مهدی (1377). پادشاهی خدا، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1379 الف). پراگماتیسم در اسلام، مجموعه آثار 7، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1379 ب). درس دینداری، مجموعه آثار 9، تهران: شرکت سهامی انتشار.
بازرگان، مهدی (1387). مجموعه آثار بازرگان،‌ تهران: شرکت سهامی انتشار، ج8.
بازرگان، مهدی (بی‌تا). آزادی هند، تهران: کتاب‌فروشی محمدی.
پورفرد، مسعود (1392). صورت‌بندی روشنفکری در جمهوری اسلامی ایران، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه.
تورانی، اعلا (1398). «تأثیر فلسفه غرب بر تفکر دینی معاصر»، همایش پیشرفت‌های نوین در عرصه علم و فراعلم، بی‌جا: بی‌نا.
خاکی قراملکی، محمدرضا (1384). «بازرگان در بوته نقد»، باشگاه اندیشه.
خسروپناه، عبدالحسین (1389). آسیب‌شناسی دین‌پژوهی معاصر، تهران: پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی، چاپ دوم.
خسروپناه، عبدالحسین (4/4/1392). «قرآن کریم؛ تنزیل ربوبی»، در: https://iqna.ir/00AhnG
دباغ، سروش (9/2/1388). «قحط معنا در میان نام‌ها»، در:  www.drsoroush.com/Persian/On_DrSoroush/P-CMO-20090429-GhahteMaana.html
دهشیری، محمدرضا (1397). «آسیب‌شناسی روش‌های تجزیه و تحلیل در تاریخ‌نگاری انقلاب اسلامی»، در: تاریخ‌نامه انقلاب، ش2، ص9-34.
رحیمی، علی‌رضا (1368). تفکر عصر جدید در اروپا، تهران: بعثت.
رشاد، علی‌اکبر (۱۳۸۸). دین‌پژوهی معاصر، تهران: سازمان انتشارات پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
رودگر، محمدجواد (1383). «ریشه‌های پیدایش و گسترش سکولاریسم»، در: رواق اندیشه، ش29، ص22-36.
زرشناس، شهریار (1373). تأملاتی درباره جریان روشنفکری در ایران، تهران: برگ.
زکریایی، محمدعلی (1378). درآمدی بر روشنفکری دینی، تهران: آذریون.
سروش، عبدالکریم (1358). «ما در کدام جهان زندگی می‌کنیم؟»، تهران: پیام آزادی.
سروش، عبدالکریم (1373 الف). «مدارا و مدیریت مؤمنان»، در: کیان، س4، ش21، ص2-15.
سروش، عبدالکریم (1373 ب). قبض و بسط تئوریک شریعت، تهران: صراط، چاپ سوم.
سروش، عبدالکریم (1374). «معنا و مبنای سکولاریزم»، در: کیان، ش26، ص4-13.
سروش، عبدالکریم (۱۳۷۷). صراط‌های مستقیم، تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم (1378 الف). «رهایی و یقین به رهایی»، در: کیان، ش48، ص2-9.
سروش، عبدالکریم (1378 ب). بسط تجربه نبوی، تهران: صراط.
سروش، عبدالکریم (1382 الف). «عقل‌گرایی انتقادی»، در: تردید، ص28-41.
سروش، عبدالکریم (1382 ب). «عدالت ممکن»، در: بازتاب اندیشه، ش47، ص893-900.
سروش، عبدالکریم (1386). «بشر و بشیر: پاسخ سروش به آیت‌الله جعفر سبحانی»، در: www.drsoroush.com
سروش، عبدالکریم (1391). «شیعه محتاج رفرم است»، در: www.rahesabz.net/story/51531
سروش، عبدالکریم (1392). «محمد راوی رؤیای رسولانه: بازخوانی پیشینه مناظره بین دکتر عبدالکریم سروش و مهندس عبدالعلی بازرگان»، در: www.nedayeazadi.net
سروش، عبدالکریم (14/6/1381). گلستان ایران.
سروش، عبدالکریم (15/1/1384). «ناکامی تاریخی مسلمین»، قسمت هفتم، کانون توحید لندن، روزنامه اقبال، ش۴۲.
سروش، عبدالکریم (16/11/1392). «بازرگان پوزیتیویست؟»، در: www.nedayeazadi.net/1392/11/7560
سروش، عبدالکریم (6/3/1395). «رؤیاهای رسولانه؛ زهی کرشمه خوابی که به ز بیداری ست»، در: https://www.bbc.com/persian/tvandradio/2016/05/160526_pargar_arical_souroosh
سروش، عبدالکریم (6/7/1382). «سخنرانی در دانشگاه وست مینستر لندن»، در: روزنامه یاس نو، ش۱۶۸.
سروش، عبدالکریم (بی‌تا). درس‌های علم کلام جدید، نوار شماره 19.
طالعی اردکانی، محمد (1391). «روش‌شناسی انتقادی اندیشه اجتماعی دکتر سروش»، در: معرفت فرهنگی‌اجتماعی، ش10، ص97-120.
عرب‌صالحی، محمد (1395). «مبانی تاریخمندی قرآن و تحلیل و نقد مبنای وحی‌شناختی آن»، در: فلسفه دین، دوره 13، ش4، ص659-679.
قریشی، فردین (1384). بازسازی اندیشه دینی در ایران، تهران: قصیده‌سرا.
مطهری، مرتضی (1382). بررسی اجمالی نهضت‌های اصلاحی در صدساله اخیر، تهران: صدرا.
معینی‌مهر، سعیده (1389). خاستگاه‌های فکری اندیشه‌های مهدی بازرگان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد، استاد راهنما: هادی وکیلی، مشهد: دانشگاه فردوسی.
ملکیان، مصطفی (1388). راهی به رهایی، تهران: نگاه معاصر.
نجفی، موسی (1385). فلسفه تجدد در ایران، تهران: شرکت چاپ و نشر بین‌الملل، چاپ دوم.
نصر، سید حسین (1388). معرفت و معنویت، ترجمه: ان‌شاء‌الله رحمتی، تهران: سهروردی.
واعظی، احمد (1396). «مروری انتقادی بر قرآن‌شناسی مجتهد شبستری»، در: حوزه، دوره 34، ش176، ص82-94.
واعظی، علی (۱۳۸۵). «عقل‌گرایی انتقادی و نقد آن»، در: کلام اسلامی، ش۵۹، ص91-105.
Childers, J.; Hentzi, G. (eds.). (1995). The Columbia Dictionary of Modern Literary and Cultural Criticism, pp. 1-140.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار