سیر تاریخی کاربست عقل در جعل و کشف احکام از دیدگاه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه معارف اسلامی، دانشگاه فرهنگیان، تهران، ایران.

چکیده

کاربست عقل در دین همواره یکی از مباحث جدّی بوده، به طوری که برخی اساساً منکر کارآیی آن شده‌اند و با مناقشاتشان در صدد خدشه در فهم عقلانی از دین برآمده‌اند و در عین حال در مقام ادعا شأن و جایگاهی برای عقل متصورند، ولی در عمل و در مواجهه با کاربست عقل در قلمرو دین بر نص‌گرایی و اقتصار بر نصوص دینی تکیه کرده‌اند؛ در مقابل، کسانی عقل را به عنوان یکی از منابع تفکر دین در کنار نصوص دینی و ادراکات معنوی قرار داده‌اند. نوشتارِ توصیفی و تحلیلی پیش رو، فارغ از شبهات و مناقشاتی که در زمینه عقل‌گرایی وجود دارد، در صدد تبیین این نکته است که کاربست عقل‌گرایی در حوزه تشریع و معرفت پسینیِ دین، فقط به بُعد معرفت‌شناختی دین مربوط است و کشف و شناخت احکام را عهده‌دار است نه جعل و انشاء را؛ و فقط از این منظر می‌توان سیر تاریخی چنین کاربستی را از عصر پیامبر تاکنون، اثبات و ترسیم کرد. طبعاً تبیین این مسئله تأثیر بسزایی در تبیین شأن و منزلت عقل و استدلال‌های عقلی در مواجهه با نقل خواهد داشت.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Historical Course of the Use of Reason in Setting and Discovering Rules from Imami Point of View

نویسنده [English]

  • Mohsen Fattahi Ardakani
Assistant Professor, Department of Islamic Teachings, Farhangian University, Tehran, Iran,
چکیده [English]

The use of reason in religion has always been a serious issue that some have basically denied its effectiveness and with their critiques have sought to undermine the rational understanding of religion. They consider the dignity and status of intellect in expression, but in practice and in relation to the use of reason in the realm of religion, they have relied on textualism and focused on religious texts. On the contrary, some have considered intellect as one of the sources of religious thought along with religious texts and spiritual perceptions. The present descriptive and analytical article, regardless of the doubts and controversies in the field of rationalism, seeks to explain that rationalism in legislation and religious knowledge is related only to the epistemological dimension of religion and is responsible for discovering and recognizing the rules and not for setting them. Therefore, only from this perspective, the historical course of the use of reason from the time of the Prophet until now can be proved and explained. Naturally, clarifying this issue will have a great impact on explaining the dignity of intellect and rational arguments in relation to the tradition.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Application of Reason
  • Setting Rules
  • Discovering Rules
  • Rationalism
  • Textualism
  • Intellect in Imamiyyah
قرآن کریم.
آمدی، علی بن محمد (1426). الإحکام فی أصول الأحکام، تحقیق: ابراهیم العجوز، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الخامسة.
ابن أبی جمهور احسائی، محمد بن زین الدین (1405). عوالی اللئالی العزیزیة فی الأحادیث الدینیة، تحقیق و تصحیح: مجتبی عراقی، قم: دار سید الشهداء للنشر، الطبعة الاولی.
ابن ابی فراس، ورام (1410). مجموعه ورام، قم: مکتبة الفقیه، چاپ اول.
ابن ادریس حلّی، محمد بن منصور بن احمد (1410). السرائر الحاوی لتحریر الفتاوی، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
ابن انس، مالک (1425). الموطأ، تحقیق: محمد مصطفی الأعظمی، بی‌جا: مؤسسة زاید بن سلطان آل نهیان، الطبعة الاولی.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1378). عیون أخبار الرضا (ع)، تهران: جهان، چاپ اول.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1403). معانی الاخبار، مصصح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1413). من لایحضره الفقیه، مصحح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
ابن تیمیة الحرانی، أحمد بن عبد الحلیم (1408). بغیة المرتاد فی الرد علی المتفلسفة والقرامطة والباطنیة، بی‌جا: مکتبة العلوم والحکم، الطبعة الاولی.
ابن سعد، محمد (1410). الطبقات الکبری، تحقیق: محمد عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی.
ابن قیم جوزیه، شمس الدین ابو عبد الله محمد بن ابی بکر (بی‌تا). إعلام الموقعین عن رب العالمین، قاهره: دار الحدیث.
اشقر، عمر سلیمان (بی‌تا). تاریخ الفقه الاسلامی، کویت: دار النفائس، مکتبة الفلاح.
بحرانی، یوسف بن احمد (1423). الدرر النجفیة من الملتقطات الیوسفیة، بیروت: دار المصطفی لإحیاء التراث، الطبعة الاولی.
بخاری، محمد بن إسماعیل (1422). الجامع المسند الصحیح المختصر من أمور رسول الله (ص) و سننه و أیامه، تحقیق: محمد زهیر بن ناصر الناصر، بی‌جا: دار طوق النجاة، الطبعة الاولی.
بدران، بدران ابوالعینین (بی‌تا). تاریخ الفقه الاسلامی و نظریة الملکیة والعقود، بیروت: دار النهضة العلمی.
برقی، احمد بن محمد بن خالد (1371). المحاسن، قم: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
جوادی آملی، عبدالله (1386). منزلت عقل در هندسه معرفت دینی، قم: اسراء، چاپ اول.
حر عاملی، محمد بن حسن (1409). وسائل الشیعة، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، الطبعة الاولی.
حرانی، حسن بن شعبه (1404). تحف العقول، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ دوم.
حلی سیوری، مقداد بن عبد الله (1403). نضد القواعد الفقهیة علی مذهب الإمامیة، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول.
حلی، جعفر بن حسن (1403). معارج الاصول، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، الطبعة الاولی.
حلی، جعفر بن حسن (1407). المعتبر فی شرح المختصر، قم: مؤسسه سیدالشهداء، چاپ اول.
حلی، حسن بن علی بن داود (1342). الرجال، تهران: دانشگاه تهران، چاپ اول.
حلی، حسن بن یوسف (1404). مبادی الوصول الی علم الاصول، تهران: علمیه، چاپ دوم.
حلی، حسن بن یوسف (1411). رجال، مصحح: محمدصادق بحرالعلوم، نجف: دار الذخائر، الطبعة الثانیة.
حلی، حسن بن یوسف (1412). منتهی المطلب فی تحقیق المذهب، مشهد: مجمع البحوث الإسلامیة،‌ الطبعة الاولی.
حلی، محمد بن حسن (1387). إیضاح الفوائد فی شرح مشکلات القواعد، قم: مؤسسه اسماعیلیان، چاپ اول.
دیلمی، حسن بن محمد (1408). أعلام الدین فی صفات المؤمنین، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، الطبعة الاولی.
زرکشی، بدر الدین محمد بن عبد الله بن بهادر (1414). البحر المحیط، بی‌جا: دار الکتبی، الطبعة الاولی.
سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین (1376). الذریعة الی اصول الشریعة، تهران: دانشگاه تهران.
سید مرتضی، ابوالقاسم علی بن حسین (1405). رسائل الشریف المرتضی، قم: دار القرآن الکریم، چاپ اول.
صدر، سید رضا (بی‌تا). الاجتهاد والتقلید، قم: مکتب الاعلام الاسلامی.
صفار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمّد صلّی الله علیهم، قم: مکتبة آیة الله المرعشی، الطبعة الثانیة.
صلیبا، جمیل (1385). المعجم الفلسفی، قم: ذوی‌القربی، چاپ اول.
طباطبایی، محمدحسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ پنجم.
طبرسی، احمد بن علی (1403). الإحتجاج علی أهل اللجاج، مصحح: محمدباقر خرسان، مشهد: نشر مرتضی، چاپ اول.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1390). الإستبصار فیما اختلف من الأخبار، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ اول.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1407 الف). الخلاف، تهران: دفتر انتشارات اسلامی، چاپ اول.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1407 ب). تهذیب الأحکام، مصحح: حسن الموسوی خرسان، تهران: دار الکتب الإسلامیه، چاپ چهارم.
طوسی، ابوجعفر محمد بن حسن (1417). العدة فی اصول الفقه، قم: ستاره، چاپ اول.
عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1402). روض الجنان فی شرح إرشاد الأذهان، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
عاملی جبعی (شهید ثانی)، زین الدین بن علی (1420). المقاصد العلیة فی شرح الرسالة الألفیة، قم: دفتر تبلیغات اسلامی، چاپ اول.
عاملی نبطی (شهید اول)، محمد بن مکی (1400). القواعد والفوائد، قم: کتاب‌فروشی مفید، چاپ اول.
عرسان علیان، رشدی محمد (2008). دلیل العقل عند الشیعة الامامیة، بیروت: مرکز الحضارة لتنمیة الفکر الاسلامی، الطبعة الاولی.
عیاشی، محمد بن مسعود (1380). تفسیر العیاشی، مصحح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: المطبعة العلمیة، چاپ اول.
فتاحی اردکانی، محسن (1395). «عقل‌گرایی و پاسخ به شبهات ابن‌تیمیه با توجه به مبانی علامه طباطبایی»، استاد راهنما: محمدتقی یوسفی، رساله سطح چهار، قم: مرکز مدیریت حوزه علمیه قم.
فیاض لاهیجی، ملا عبدالرزاق (1383). گوهر مراد، تهران: سایه، چاپ اول.
فیض کاشانی، ملا محسن (1406). الوافی، اصفهان: کتاب‌خانه امام أمیرالمؤمنین (ع)، چاپ اول.
کراجکی، محمد بن علی (1410). کنز الفوائد، قم: دار الذخائر، الطبعة الاولی.
کرکی عاملی، حسین بن شهاب الدین (1369). الاجتهاد والتقلید: هدایة الابرار الی طریقة ائمة الاطهار، نجف: رئوف جمال الدین، حی المعلمین، الطبعة الاولی.
کشّی، محمد بن عمر (1409). رجال الکشی، مشهد: مؤسسه نشر دانشگاه مشهد، چاپ اول.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ چهارم.
گروهی از نویسندگان (1392). اصطلاح‌نامه معرفت‌شناسی، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، چاپ اول.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة.
مجلسی، محمد باقر (1406). ملاذ الأخیار فی فهم تهذیب الأخبار، محقق و مصحح: مهدی رجایی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، چاپ اول.
مجلسی، محمدباقر (1404). مرآة العقول فی شرح أخبار آل الرسول، محقق و مصحح: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دار الکتب الإسلامیة، چاپ دوم.
مدکور، محمد سلام (1393). مناهج الاجتهاد فی الاسلام، کویت: جامعة الکویت، الطبعة الاولی.
مطهری، مرتضی (1381). مجموعه آثار، تهران: صدرا، چاپ اول، ج20.
مفید، محمد بن محمد (1413 الف). الاختصاص، قم: المؤتمر العالمی لالفیة الشیخ المفید، الطبعة الاولی.
مفید، محمد بن محمد (1413 ب). رسائل فی الغیبة، قم: المؤتمر العالمی لالفیة للشیخ المفید، الطبعة الاولی.
نجاشی، احمد بن علی (1365). رجال النجاشی، قم: نشر اسلامی، چاپ ششم.
نوری، میرزا حسین (1408). مستدرک الوسائل و مستنبط المسائل، قم: مؤسسة آل البیت (ع)، چاپ اول.
النیشابوری، مسلم بن الحجاج (بی‌تا). صحیح مسلم، تحقیق: محمد فؤاد عبد الباقی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.