پیوندهای تشیع و ادبیات فارسی در قرن هفتم و هشتم: بررسی نقادانه نشانه‌های تشیع در آثار سعدی و حافظ

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه ادیان و عرفان، دانشگاه سیستان و بلوچستان، زاهدان، ایران.

چکیده

در بررسی تاریخ ادبیات فارسی تا پیش از قرن هفتم، اسامی گروهی از بزرگان ادب فارسی همچون کسایی، فردوسی، سنایی، قوامی رازی، ناصرخسرو و ... را در زمره شیعه آل عبا مشاهده می‌کنیم. شیعت حیدر (مرتضی) در قرن هفتم بیشتر می‌شوند و در پی آن پیوندهای مذهب امامیه و ادبیات فارسی در قرن هفتم و هشتم استوار می‌شود. این نوشتار با روش دسته‌بندی، توصیف و تحلیل داده‌ها و سرانجام بررسی ژرفانگر (روش واکاوی‌سنجشی) زمینه‌ها و نشانه‌های تشیع را در سرایندگان پارسی سده‌های هفتم و هشتم می‌کاود، و گرایش‌های امامی سعدی و حافظ را بازمی‌جوید و در خلال واکاوی اندیشه‌های شیعی در ادبیات فارسی آن روزگاران و امعان نظر در سروده‌های سعدی و حافظ، با اقامه سه دلیل در صدد است به برآیند دقیقی برسد. در پایان این بررسی با استشهاد به مصادر متقدم، مبرهن و مدلل می‌شود که سده‌های هفتم و هشتم، نگرندۀ شوقی فراگیر به تشیع در ایران و فارس، و خیزابی بلند در اتصال و اتحاد پیروان آل یاسین با ادب فارسی هستیم. حاصل آنکه، شمار شاعران شیعی یا متشیع رو به افزونی می‌رود. با ثابت‌شدن این حقیقت تاریخی، بازنگری دقیق و موشکافانه‌ای درباره مذهب سعدی و حافظ انجام می‌شود. در فرجام و ختام پژوهش، گرایش‌های شیعی این دو شاعر بزرگ پارسی که از جان، محب آل رسول و فرزندان فاطمه (س) هستند و دست بر دامان رسول و آل او می‌زنند، آشکار می‌شود.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

The Links between Shiism and Persian Literature in the Seventh and Eighth Centuries: A Critical Study of the Signs of Shiism in the Works of Saadi and Hafez

نویسنده [English]

  • Sajjad Vaezi Monfared
Assistant Professor, Department of Religions and Mysticism, University of Sistan and Baluchestan, Zahedan, Iran,
چکیده [English]

Studying the history of Persian literature before the seventh century, we find the names of a group of great Persian writers among the Shiites, such as Kasaei, Ferdowsi, Sanai, Ghavami Razi, Naser Khosrow, etc. Heydar (Morteza) Shiites increased in the seventh century, and after that, the links between the Imami religion and Persian literature were strengthened in the seventh and eighth centuries. By classifying, describing, analyzing the data, and finally examining in-depth (analytical method), this article discusses the contexts and signs of Shiism in Persian poets of the seventh and eighth centuries and seeks the Islamic tendencies of Saadi and Hafez. The research also tries to reach a precise conclusion by presenting three arguments while analyzing the Shiite teachings in the Persian literature of that time and paying close attention to the poems of Saadi and Hafez. At the end of this review, citing earlier sources, it becomes clear and reasoned that in the seventh and eighth centuries, there was widespread enthusiasm for Shiism in Iran and Persia as well as a long leap in connecting the followers of the Imams with Persian literature, due to which the number of Shiite poets or Shiite-looking poets increased. By proving this historical fact, a careful and meticulous review of the religion of Saadi and Hafez is made, and finally, the Shiite tendencies of these two great Persian poets are revealed, the poets who are deeply in love with the Prophet's family and the descendants of Fatima (AS) and resort to the Prophet (S) and his household.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shiism
  • Persian Literature
  • Saadi
  • Hafez
  • Seventh Century
  • Eighth Century
قرآن کریم.
آذر بیگدلی، لطف‌علی‌بیگ (1378). آتشکده آذر (نیمه دوم)، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
اته، هرمان (2536). تاریخ ادبیات فارسی، ترجمه: صادق رضازاده شفق، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
اقبال آشتیانی، عباس (1389). تاریخ مغول، قم: نیلوفرانه، چاپ اول.
براون، ادوارد (1358). تاریخ ادبی ایران: از فردوسی تا سعدی، ترجمه: علی پاشا صالح، تهران: امیرکبیر، چاپ اول، ج2.
براون، ادوارد (2537). تاریخ ادبی ایران: از سعدی تا جامی، ترجمه و حواشی: علی‌اصغر حکمت، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم، ج3.
برنجکار، رضا (1398). آشنایی با فرق و مذاهب اسلامی، قم: کتاب طه، چاپ بیست‌وهفتم.
بیانی، شیرین (1382). مغولان و حکومت ایلخانی در ایران، تهران: سمت، چاپ دوم.
ثروتیان، بهروز (1380). شرح غزلیات حافظ، دفتر سوم، تهران: پویندگان دانشگاه.
جعفریان، رسول (1386 الف). تاریخ ایران اسلامی (دفتر سوم)، تهران: کانون اندیشه جوان، چاپ پنجم.
جعفریان، رسول (1386 ب). تاریخ تشیع در ایران از آغاز تا طلوع دولت صفوی، تهران: نشر علم، چاپ اول.
جعفریان، رسول (1397). تاریخ ایران از آغاز اسلام تا پایان صفویان، تهران: نشر علم، چاپ دوم.
حافظ (1362). دیوان حافظ، تصحیح: پرویز ناتل خانلری، تهران: خوارزمی، چاپ اول، ج2.
حافظ، شمس‌الدین محمد (1389). دیوان حافظ، به کوشش: سید محمد راست‌گو، تهران: نی، چاپ اول.
حافظ، شمس‌الدین محمد (1368). دیوان، با مجموعه تعلیقات علامه محمد قزوینی، تصحیح: علامه قزوینی و قاسم غنی، به کوشش: عبدالکریم جربزه‌دار، تهران: اساطیر، چاپ دوم.
 
حسن‌لی، کاووس (1389). دریچه صبح: بازشناسی زندگی و سخن سعدی، تهران: خانه کتاب، چاپ اول.
خرمشاهی، بهاءالدین (1396). حافظ‌نامه (بخش اول و دوم)، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ بیست‌ودوم.
خلخالی، عبدالرحیم (1366). حافظ‌نامه، تهران: هیرمند، چاپ دوم.
خواجو کرمانی، محمود بن علی (1369). دیوان اشعار خواجو کرمانی، تصحیح: احمد سهیلی خوانساری، تهران: پاژنگ، چاپ اول.
الدارابی، محمد بن محمد (1357). لطیفه غیبی، شیراز: کتاب‌خانه احمدی شیراز.
ریپکا، یان (1364). ادبیات ایران در زمان سلجوقیان و مغولان، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: گستره، چاپ اول.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1383). حدیث خوش سعدی: درباره زندگی و اندیشه سعدی، تنظیم: کمال اجتماعی جندقی، تهران: سخن، چاپ سوم.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1359). بوستان سعدی: سعدی‌نامه، تصحیح و توضیح: غلام‌حسین یوسفی، تهران: انتشارات انجمن استادان زبان و ادبیات فارسی، چاپ اول.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1361). غزلیات سعدی، تصحیح: حبیب یغمایی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
سعدی شیرازی، مصلح بن عبدالله (1354). کتاب بوستان شیخ اجل سعدی شیرازی، محمدعلی ناصح، تهران: بنیاد نیکوکاری نوریانی.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1371). دیوان غزلیات استاد سخن سعدی، به کوشش: خلیل خطیب رهبر، تهران: مهتاب، چاپ پنجم، ج1.
سعدی، مصلح بن عبدالله (1384). کلیات سعدی، به اهتمام: جهانگیر منصور، بر اساس نسخه چاپ 1316-1317 کتاب‌خانه ادب، تهران: شرکت انتشارات احیای کتاب، چاپ اول.
سودی بسنوی، محمد (1366). شرح سودی بر حافظ، ترجمه: عصمت ستارزاده، تهران: زرین و نگاه، چاپ اول، ج1، 3 و 4.
سودی، محمد افندی (1352). شرح سودی بر بوستان سعدی، ترجمه: اکبر بهروز، تبریز: کتاب‌فروشی حقیقت، ج2.
سیف فرغانی، محمد (1341). دیوان سیف‌الدین محمد فرغانی، به اهتمام و تصحیح: ذبیح‌الله صفا، تهران: دانشگاه تهران، ج1.
شوشتری، سید نورالله (1354). مجالس المؤمنین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه.
صفا، ذبیح‌الله (1378). تاریخ ادبیات در ایران (بخش اول و دوم)، تهران: فردوس، چاپ دوازدهم، ج3.
غنی، قاسم (2536). بحث در آثار و افکار و احوال حافظ: تاریخ عصر حافظ یا تاریخ فارس و مضافات و ایالات مجاوره در قرن هشتم، تهران: زوار، چاپ سوم، ج1.
کاتب، احمد بن حسین بن علی (1345). تاریخ جدید یزد، به کوشش: ایرج افشار، تهران: ابن‌سینا، چاپ اول.
گزیده قصاید سعدی (1372). انتخاب و شرح: جعفر شعار، تهران: شرکت چاپ و انتشارات علمی، چاپ سوم.
محلاتی شیرازی، صدرالدین (1354). مکتب عرفان سعدی، شیراز: دانشگاه پهلوی، چاپ دوم.
محیط طباطبایی، محمد (1364). «نکاتی در سرگذشت سعدی»، در: ذکر جمیل سعدی، گردآوری: کمیسیون ملی یونسکو، ویرایش و انتشار: اداره کل انتشارات و تبلیغات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، چاپ اول، ج3.
محیط طباطبایی، محمد (1367). آنچه درباره حافظ باید دانست، تهران: مؤسسه انتشارات بعثت، چاپ اول.
مرتضوی، منوچهر (1358). مسائل عصر ایلخانان، تبریز: مؤسسه تاریخ و فرهنگ ایران.
مستوفی قزوینی، حمدالله (1364). تاریخ گزیده، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، چاپ سوم.
مستوفی، حمدالله (1362). نزهة القلوب، به سعی و اهتمام و تصحیح: گای لیسترانج، تهران: دنیای کتاب، چاپ دوم.
مشکور، محمدجواد (1371). «علم کلام و حافظ» در: سخن اهل دل: مجموعه مقالات کنگره بین‌المللی بزرگ‌داشت حافظ، تهران: کمیسیون ملی یونسکو در ایران، چاپ اول.
مظفر، محمدحسین (1368). تاریخ شیعه، ترجمه: سید محمدباقر حجتی، تهران: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ اول.
معین، محمد (1375). حافظ شیرین‌سخن، به کوشش: مهدخت معین، تهران: صدای معاصر، چاپ سوم.
معین، محمد (1387). مجموعه مقالات، به کوشش: مهدخت معین، تهران: صدای معاصر، چاپ سوم، ج1.
ولایتی، علی‌اکبر (1391). نقش شیعه در فرهنگ و تمدن اسلام و ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ نهم.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1373). جامع التواریخ، تصحیح و تحشیه: محمد روشن و مصطفی موسوی، تهران: البرز، چاپ اول، ج2.
یزدان‌پرست، حمید (1393). آتش پارسی: درنگی در روزگار، زندگی و اندیشه سعدی، تهران: اطلاعات، چاپ اول، ج1.