بازشناسی تاریخی سیر تطور معنای اصطلاح «رافضه» در سه سده نخست هجری

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ و تمدن ملل اسلامی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

2 دانشیار گروه مطالعات تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

3 استاد مجتمع آموزش عالی تاریخ، جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران.

چکیده

اصطلاح «رافضه» در سده‌های نخستین بسیار به کار رفته است. این عنوان برای شناساندن گروه‌های شیعی در سده نخست بوده و با گذر زمان در سده‌های دوم و سوم فراگیر شده است. درباره این اصطلاح داوری‌های گوناگون، و گاه متضاد، شده است. معنای اصلی این اصطلاح با گذر زمان دچار تطور شده و معانی دیگری به آن افزوده شده است. پرسش اصلی این است که: عنوان «رافضه» در سه سده نخست چه سیر معنایی‌ای داشته و نخستین کاربردش چه بوده است؟ فرضیه اصلی این است که معنای اصلی «رفض»، ناروا‌شمردن خلافت شیخین بوده که رفته‌رفته دچار تطور در معنا و مفهوم شده است. این نوشتار روش‌های توصیفی‌تحلیلی و چندرشته‌ای را به کار برده و از روش‌های گوناگون فرقه‌شناسی، تاریخی، حدیثی و رجالی بهره برده است. کوشیدیم دیدگاه‌های گوناگون را بررسی کنیم و توانایی سنجش میانشان را فراهم آوریم. دستاورد این مقاله این است که رافضه در چارچوب عنوان فرقه‌ای برای بدنامی شیعیان در سده نخست شکل گرفته و در سده‌های پسین گسترش یافته و دستاویزی برای واپس‌زنی آنها بوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

Historical Study of the Semantic Evolution of the Term " Rāfīḍa" in the First Three Centuries AH

نویسندگان [English]

  • Heidar Dabbaghi 1
  • Ali Aqanuri 2
  • Nemat Allāh Safari Forushani 3
1 Ph.D. Student in the Islamic History and Muslim Civilization, the Faculty of Theology and Islamic Studies, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Associate Professor, Department of Shiite History Studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran,
3 Professor, History of Islam Department, Mustafa International Society, Qom, Iran,
چکیده [English]

The term Rāfīḍa ​​was widely used in the first centuries. This title was applied to identify Shiite groups in the first century and became widespread in the second and third centuries. There have been various and sometimes contradictory views about this term. The main meaning of this term has evolved over time and other meanings have been added to it. The main question is: what was the meaning of Rāfīḍa ​​in the first three centuries and what was its first usage? The main hypothesis is that the basic meaning of rafḍ (rejection) was to consider the caliphate of Shaykhayn (Abū Bakr and Umar) illegitimate, which gradually evolved in meaning and concept. This article has used descriptive-analytical and multidisciplinary methods and has employed various approaches of sectarianism, historiography, and hadith studies. We tried to explore different perspectives and provide the ability to evaluate them. The result of this article is that Rāfīḍa was formed within the framework of a sectarian title for the notoriety of the Shiites in the first century and spread in the following centuries being a pretext for rejecting them.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Rafḍ
  • Rāfīḍa
  • Rawāfīḍ
  • Imāmiyya
  • Zaydiyya
  • Sunnīs

مراجع

ابن أبی‌عاصم، عمرو بن ‌ضحاک (1413). السنة، تحقیق: محمد آلبانی، بیروت: المکتب الاسلامی، الطبعة الثالثة.
ابن‌ سکیت، یعقوب بن ‌اسحاق (1412). ترتیب إصلاح المنطق، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة.
ابن ‌شهرآشوب، محمد بن ‌علی (1376). مناقب آل أبی ‌طالب، نجف: مکتبة الحیدریة.
ابن ‌عساکر، علی بن‌ حسن (1418). تاریخ مدینة دمشق، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الفکر.
ابن‌ فارس، احمد (1404). معجم مقاییس اللغة، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، بی‌جا: مکتبة الإعلام الاسلامی.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن ‌مسلم (1408). غریب الحدیث، تحقیق: نعیم زرزور، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن ‌مسلم (1412). الاختلاف فی اللفظ والرد علی الجهمیة والمشبهة، تحقیق: عمر بن ‌محمود، بی‌جا: دار الرایة.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن‌ مسلم (1427). الشعر والشعراء، تحقیق: احمد شاکر، قاهره: دار الحدیث.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن‌ مسلم (1969). المعارف، تحقیق: ثروت عکاشة، مصر: دار المعارف.
ابن ‌قتیبه دینوری، عبد الله بن ‌مسلم (بی‌تا). تأویل مختلف الحدیث، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن ‌‌مزاحم، نصر (1382). وقعة صفین، تحقیق: عبد السلام محمد هارون، قاهره: مؤسسة العربیة الحدیثة، الطبعة الثانیة.
ابو نعیم اصبهانی، احمد بن ‌عبد الله (1394). حلیة الأولیاء و طبقات الأصفیاء، مصر: السعادة.
ابو نعیم اصبهانی، احمد بن‌ عبد الله (1407). الإمامة والرد علی الرافضة، تحقیق: علی فَقَیْهی، مدینه: مکتبة العلوم والحکم.
ابوالحسن اشعری، علی بن ‌اسماعیل (1426). مقالات الإسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: نعیم زرزور، بی‌جا: مکتبة العصریة.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن‌ الحسین (بی‌تا). الأغانی، بی‌جا: دار إحیاء التراث العربی.
اسکافی، محمد بن‌ عبد الله (1402). المعیار والموازنة، تحقیق: محمدباقر محمودی، بی‌جا: بی‌نا.
امین، سید محسن (1403). أعیان الشیعة، تحقیق: سید حسن امین، بیروت: دار التعارف.
برقی، احمد بن ‌محمد (1370). المحاسن، تصحیح: سید جلال‌الدین حسینی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
بغدادی، عبد القاهر بن ‌طاهر (1415). الفَرق بین الفِرق، بیروت: دار المعرفة.
بلاذری، احمد بن ‌یحیی (بی‌تا). أنساب الأشراف، تحقیق: سهیل ذکار و ریاض زرکلی، بیروت: دار الفکر، ج7.
توکلیان اکبری، محمود؛ فخلعی، محمدتقی؛ صابری، حسین (1391). «تأملی در مفهوم رفض و کفر رافضی»، در: تاریخ فرهنگ، ش‌89، ص‌9-28.
جاحظ، عمرو بن ‌بحر (1424). الحیوان، بیروت: دار الکتب العلمیة.
حصری، ابراهیم بن ‌علی (1972). زهر الآداب و ثمر الألباب، تحقیق: محمد محیی ‌الدین عبد الحمید، بیروت ـ عمان: دار الجیل ـ مکتبة المحتسب، الطبعة الرابعة.
خطیب بغدادی، احمد بن‌ علی (1417). تاریخ بغداد، تحقیق: مصطفی عبد القادر عطا، بیروت: دار الکتب العلمیة.
خمینی، سید حسن (1391). «رافضه»، در: فرهنگ فراگیر فرق اسلامی، تهران: اطلاعات، چاپ سوم.
خویی، سید ابوالقاسم (1413). معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، بی‌جا: ثقافة الإسلامیة، الطبعة الخامسة.
خیاط، عبد الرحیم بن‌ محمد (2010). الإنتصار والرد علی ابن ‌الروندی الملحد، دمشق: دار التکوین.
دباغی، حیدر (1398). سیر تطور تاریخی اصطلاح «رافضه» در سه قرن نخست، پایان‌نامه کارشناسی ارشد مطالعات تاریخ تشیع، استاد راهنما: علی آقانوری، استاد مشاور: نعمت‌الله صفری فروشانی، دانشکده شیعه‌شناسی، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
ذهبی، محمد بن‌ احمد (1382). میزان الإعتدال، تحقیق: علی بجاوی، بیروت: دار المعرفة.
ذهبی، محمد بن احمد (1413). سیر أعلام النبلاء، تحقیق: حسین اسد، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة التاسعة.
سبحانی، جعفر (1410). بحوث فی الملل والنحل، قم: مؤسسه نشر اسلامی، ج1 و 7، الطبعة الثالثة.
سبحانی، جعفر (1419). رسائل و مقالات، قم: مؤسسه امام صادق (ع).
شهرستانی، محمد بن‌ عبد الکریم (بی‌تا). الملل والنحل، تحقیق: محمد سید گیلانی، بیروت: دار المعرفة.
طبری، محمد بن‌ جریر (1403). تاریخ الطبری، بیروت: مؤسسة اعلمی، الطبعة الرابعة.
طوسی، محمد بن‌ حسن (1404). إختیار معرفة الرجال؛ رجال الکشی، تحقیق: سید مهدی رجایی، تصحیح: میرداماد استرآبادی و محمدباقر حسینی، قم: مؤسسه آل البیت (ع).
عاملی، سید جعفر مرتضی (1424). ابن ‌عربی: سنّی متعصب، بیروت: مرکز الاسلامی.
فراهیدی، خلیل بن ‌احمد (1410). العین، تحقیق: مهدی مخزومی و ابراهیم سامرایی، قم: مؤسسة دار الهجرة، ج7، الطبعة الثانیة.
قاسم رسی، ابن ‌ابراهیم (1422). مجموع کتب و رسائل الإمام القاسم بن ‌إبراهیم الرسی، صنعا: دار الحکمة الیمانیة.
کلبرگ، اتان (1398). «اصطلاح «رافضه» در کاربرد شیعه امامیه: ترجمه و نقد دو مقاله از اتان کلبرگ»، ترجمه: حیدر دباغی و محمدحسن محمدی مظفر، در: هفت آسمان، ش‌76، ص‌17-44.
محمد رسی، ابن ‌قاسم (1423). مجموع کتب و رسائل الإمام محمد بن ‌قاسم الرسی، تحقیق: عبد الکریم احمد جدبان، صعدة: مکتبة تراث الاسلامی.
مرزبانی، محمد بن‌ عمران (1413). أخبار السید الحمیری، تحقیق: محمد هادی امینی، بیروت: شرکة الکتبی، الطبعة الثانیة.
مسعودی، علی بن ‌الحسین (1404). مروج الذهب و معادن الجوهر، قم: دار الهجرة، چاپ دوم.
معلم، محسن (1418). النصب والنواصب، بیروت: دار الهادی.
مفید، محمد بن‌ نعمان (1414). الفصول المختارة، تحقیق: سید نورالدین جعفریان والآخرون، بیروت: دار المفید، الطبعة الثانیة.
ناشئ اکبر، عبد الله بن ‌محمد (2003). مسائل الامامة ومقتطفات من الکتاب الأوسط فی المقالات، تحقیق: یوف فان اس.، بیروت: ارغون فرلاغ.
نوبختی، حسن بن‌ موسی (1355). فرق الشیعة، تصحیح: سید محمد صادق آل بحر العلوم، نجف: مکتبة المرتضویة.
وکیع، محمد بن ‌خلف (بی‌تا). أخبار القضاة، بیروت: عالم الکتب.
یحیی رسی، ابن ‌الحسین (1410). الأحکام، بی‌جا: بی‌نا، الطبعة الاولی.
یحیی رسی، ابن ‌الحسین (1421). مجموع رسائل الإمام الهادی إلی الحق القویم یحیی بن ‌الحسین بن ‌القاسم بن ‌الإبراهیم، تحقیق: عبد الله بن ‌محمد شاذلی، صعدة: مؤسسة الإمام زید بن‌ علی الثقافیة.
پژوهشنامه امامیه
دوره 8، شماره 15
شهریور 1401
صفحه 141-162

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار