بررسی اندیشه توحید افعالی و سیر تطور آن در میان دانشمندان شیعه امامیه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

دانش‌آموخته دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه تهران، تهران، ایران؛ پژوهشگر دانشگاه و پژوهشگاه عالی دفاع ملی، تهران، ایران.

چکیده

اندیشه توحید افعالی در میان دانشمندان شیعه یکسان نبوده است. علمای شیعه در قرون میانی در مسئله خلق افعال انسان، که مهم‌ترین رکن توحید افعالی به شمار می‌رود، با معتزله همفکر بودند و هر دو گروه، افعال انسان را از حیطه خالقیت الاهی جدا می‌دانستند. از این حیث در مقابل اشاعره قرار داشتند، زیرا آنها افعال انسان را مخلوق مستقیم خدا به شمار می‌آوردند. این اندیشه در شیعه تا دوره متأخران ادامه داشت، تا اینکه دیدگاه‌های فلسفی و عرفانی صدرالدین شیرازی رواج چشمگیری در عالم تشیع یافت و بسیاری از اندیشه‌های کلامی شیعه، رنگ فلسفی و عرفانی به خود گرفت. توحید افعالی نیز یکی از این اندیشه‌ها بود که در شیعه امامیه کاملاً دگرگون شد و نفی خلق افعال انسان جای خود را به مخلوقیت افعال انسان داد. از این‌رو اندیشه توحید افعالی به گونه‌ای که در میان معاصران رواج دارد نزد متقدمان و متأخران شیعه امامیه پذیرفته نبوده است.

کلیدواژه‌ها

موضوعات


عنوان مقاله [English]

Investigating the Idea of Unity of Actions and Its Evolution among Shiite Imami Scholars

نویسنده [English]

  • Hamid Modarresi
PhD Student in Quran and Hadith Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran; Researcher at Supreme National Defense University, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The idea of the unity of actions has not been the same among Shiite scholars. Shiite scholars in the middle ages agreed with the Mutazilites on the issue of the creation of human actions, which is the most important element of the unity of actions, and both groups considered human actions to be separate from the realm of divine creation. In this respect, they were both opposed to the Asharites, because they considered human actions to be a direct creation of God. This concept continued in Shiism until the late period when the philosophical and mystical views of Sadr al-Din Shirazi spread in the Shiite world and many Shiite theological ideas took a philosophical and mystical approach. The unity of actions was one of these ideas that completely changed in Twelver Shiism, and the denial of the creation of human actions gave way to their creation. Hence, the idea of the unity of actions, with the interpretation that is common among contemporaries, has not been accepted by the early and late Shiite Imami scholars.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Unity of Actions
  • Creation of Actions
  • Twelver Shiites
  • Mutazilites
  • Asharites
  • Mystics
قرآن کریم.
آملی، سید حیدر (1368). جامع الاسرار و منبع الانوار، تهران: علمی و فرهنگی، چاپ اول.
ابن قیم جوزیه، محمد بن ابی بکر (1417). شفاء العلیل فی مسائل القضاء والقدر والحکمة والتعلیل، تحقیق: عصام فارس، بیروت: دار الجمیل، الطبعة الاولی.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، بیروت: دار الفکر للطباعة والنشر والتوزیع، الطبعة الثالثة.
ابوالبرکات، هبة الله بن علی (1373). المعتبر فی الحکمة، اصفهان: دانشگاه اصفهان، چاپ دوم.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408). روض الجنان و روح الجنان فی تفسیر القرآن، تصحیح: محمدجعفر یاحقی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی، چاپ اول.
اشعری، ابوالحسن (1411). الابانة عن اصول الدیانة، تحقیق: محمد بشیر عیون، الطائف: مکتبة المؤید، الطبعة الثالثة.
اشعری، ابوالحسن (بی‌تا). اللمع فی الرد علی اهل الزیغ والبدع، تصحیح: حموده غرابة، قاهره: المکتبة الأزهریة للتراث.
بغدادی، عبد القاهر (1408). الفرق بین الفرق و بیان الفرقة الناجیة منهم، بیروت: دار الآفاق.
ترکاشوند، حسن (1394). توحید افعالی از نگاه فرق و مذاهب اسلامی، تهران: مشعر، چاپ اول.
تفتازانی، سعد الدین (1409). شرح المقاصد، تحقیق: عبد الرحمن عمیره، قم: الشریف الرضی، الطبعة الاولی.
جرجانی، میر سید شریف (1325). شرح المواقف، تصحیح: بدر الدین نعسانی، قم: الشریف الرضی، الطبعة الاولی.
جوادی آملی، عبدالله (1386). توحید در قرآن، قم: اسراء، چاپ سوم.
حسن‌زاده آملی، حسن (1379). خیر الاثر در رد جبر و قدر، قم: بوستان کتاب، چاپ چهارم.
حلی، جعفر بن حسن (1414). المسلک فی اصول الدین، تحقیق: رضا استادی، مشهد: مجمع البحوث الاسلامیة، الطبعة الاولی.
حلی، حسن بن یوسف (1363). انوار الملکوت فی شرح الیاقوت، تحقیق: محمد نجمی زنجانی، قم: الشریف الرضی، الطبعة الثانیة.
حلی، حسن بن یوسف (1413). کشف المراد فی شرح تجرید الاعتقاد، تحقیق و تصحیح: حسن حسن‌زاده آملی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی، چاپ چهارم.
حنفی، حسن (بی‌تا). من العقیدة الی الثورة، قاهره: مکتبة مدبولی.
حیدری، سید کمال (بی‌تا). التوحید، تقریر: جواد علی کسار، قم: دار فراقد.
خمینی، سید روح‌الله (1379). الطلب والارادة، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار امام خمینی، چاپ اول.
خویی، ابوالقاسم (1417). محاضرات فی اصول الفقه، تقریرات: محمد اسحاق فیاض، قم: دار الهادی للمطبوعات، الطبعة الرابعة.
خویی، ابوالقاسم (بی‌تا). البیان فی تفسیر القرآن، قم: مؤسسة احیاء آثار الامام الخوئی.
زبیدی، مرتضی (1414). تاج العروس من جواهر القاموس، تصحیح: علی هلالی، بیروت: دار الفکر، الطبعة الاولی.
زمخشری، محمود بن عمر (1407). الکشّاف عن حقائق غوامض التنزیل و عیون الأقاویل فی وجوه التأویل، تصحیح: مصطفی حسین احمد، بیروت: دار الکتاب العربی، الطبعة الثالثة.
سبحانی، جعفر (1412). الالهیات علی هدی الکتاب والسنة والعقل، قم: المرکز العالمی للدراسات الاسلامیة، الطبعة الثالثة.
سبحانی، جعفر (1424). نظریة الکسب فی افعال العباد، قم: مؤسسة الامام الصادق (ع)، الطبعة الاولی.
سبحانی، محمدتقی (1391). «کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها»، در: نقد و نظر، س17، ش65، ص5-37.
سبزواری، ملاهادی (1369). شرح المنظومه، تصحیح و تعلیق: حسن حسن‌زاده آملی، تهران: ناب، چاپ اول.
سید مرتضی (علم الهدی)، علی بن حسین بن موسی (1405). رسائل الشریف المرتضی، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: دار القرآن الکریم، چاپ اول.
سید مرتضی (علم الهدی)، علی بن حسین بن موسی (1411). الذخیرة فی علم الکلام، تحقیق: سید احمد حسینی، قم: مؤسسة النشر الاسلامی.
سیدان، سید جعفر (1380). «توحید»، در: قبسات، ش19، ص25-33.
سیوری، مقداد بن عبد الله (1405). ارشاد الطالبین الی نهج المسترشدین، تحقیق: سید مهدی رجائی، قم: مکتبة آیت الله المرعشی النجفی.
سیوری، مقداد بن عبد الله (1422). اللوامع الالهیة فی المباحث الکلامیة، تحقیق: محمدعلی قاضی طباطبایی، قم: دفتر تبلیغات اسلامی حوزه علمیه قم، چاپ دوم.
طباطبایی، سید محمدحسین (1387). رسائل توحیدی، ترجمه: علی شیروانی، قم: بوستان کتاب، چاپ اول.
طباطبایی، سید محمدحسین (1390). المیزان فی تفسیر القرآن، بیروت: مؤسسة الاعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیة.
طبرسی، فضل بن حسن (1384). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تحقیق و تصحیح: هاشم رسولی محلاتی، تهران: ناصرخسرو، چاپ هشتم.
طوسی، محمد بن حسن (1406). الاقتصاد فیما یتعلق بالاعتقاد، بیروت: دار الاضواء، الطبعة الثانیة.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، تصحیح: احمد حبیب عاملی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
عطایی نظری، حمید (1396). «کلام امامی و گفتمان معتزلی: ملاحظاتی در باب مسئله تأثیرپذیری کلام شیعه از کلام معتزله»، در: آیینه پژوهش، س28، ش5-6، ص3-40.
عطایی نظری، حمید (1397 الف). «نگاهی به ادوار و مکاتب کلام امامیه در قرون میانی»، در: آیینه پژوهش، س29، ش3، ص3-56.
عطایی نظری، حمید (1397 ب). «نگاهی به تأثیرپذیری‌های کلام امامیه از کلام اشعری، فلسفه سینوی، عرفان ابن‌عربی و حکمت صدرایی»، در: آیینه پژوهش، س29، ش1، ص3-20.
فخر رازی، محمد بن عمر (1413). اعتقادات فرق المسلمین والمشرکین، تحقیق: محمد زینهم، قاهره: مکتبة مدبولی، الطبعة الاولی.
مجلسی، محمدباقر (1404). مرآة العقول فی شرح اخبار آل الرسول، تحقیق: سید هاشم رسولی محلاتی، تهران: دار الکتب الاسلامیة، الطبعة الثانیة.
مجلسی، محمدباقر (بی‌تا). حق الیقین، تهران: اسلامیه.
مروارید، حسن‌علی (1418). تنبیهات حول المبدأ والمعاد، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ دوم.
 
مطهری، مرتضی (1382-1383). «اقسام توحید: برگزیده‌ای از یادداشت‌های استاد شهید مرتضی مطهری»، در: قبسات، ش30-31، ص11-22.
معتزلی، عبد الجبار (1422). شرح الاصول الخمسة، تحقیق: احمد بن حسین ابی هاشم، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی.
معتزلی، عبد الجبار (1962). المغنی فی ابواب التوحید والعدل، تحقیق: جورج قنواتی، قاهره: الدار المصریة.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 الف). اوائل المقالات فی المذاهب والمختارات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413 ب). تصحیح الاعتقادات الامامیة، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الاولی.
مکارم شیرازی، ناصر؛ و دیگران (1371). تفسیر نمونه، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ دهم.
نصیرالدین طوسی، محمد بن محمد (بی‌تا). شرح الاشارات والتنبیهات، تهران: مؤسسه نصر.