بازتاب فرضیهٔ هیئت بطلمیوسی در آثار متکلمان امامیه دربارهٔ مسئلهٔ عرش و کرسی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری کلام امامیه، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

2 استاد تمام گروه کلام، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

3 استادیار گروه کلام، دانشگاه قرآن و حدیث، قم، ایران

4 استادیار گروه قرآن و علم، جامعة المصطفی العالمیة، قم، ایران

چکیده

هیئت بطلمیوسی یکی از دیدگاه‌های مشهور در بحث اخترفیزیک و کیهان‌شناسی است که در قرن سوم ه.ق. و با ترجمه متون تمدن یونانی‌هلنی، وارد جامعه مسلمانان شده و تا اواسط قرن سیزدهم ه.ق. در مباحث جهان‌شناسیِ برخی از مکاتب کلامی تأثیر گذاشت. از جملهٔ این تأثیرگذاری‌ها می‌توان به تلاش برای جای‌دادن عرش و کرسی، که در بحث جهان‌شناسی اسلامی محیط بر هفت‌آسمان معرفی شده بود، در میان افلاک ادعاییِ هیئت بطلمیوسی اشاره کرد. در ظاهر، مفاد هیئت بطلمیوسی، جایگاه عرش و کرسی و کارکردهای آن در جهان‌شناسی اسلامی را در معرض پرسش قرار داده بود و لازم بود مکاتب اعتقادی و متکلمان مسلمان دیدگاه خود دربارهٔ مطابقت‌داشتن یا نداشتن دیدگاه این هیئت با آموزه‌های اسلامی دربارهٔ عرش و کرسی را اعلام می‌کردند. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی، چگونگی مواجههٔ متکلمان امامیه با هیئت بطلمیوسی در مسئلهٔ کلامی عرش و کرسی را تحلیل کرده و به این نتیجه رسیده است که فیلسوف‌متکلمان، یعنی متکلمانی که رویکرد فلسفی داشته‌‌اند، همراهی بیشتری با هیئت بطلمیوسی در تطبیق‌دادن آموزه‌های اسلامی درباره عرش و کرسی با هیئت بطلمیوسی داشته‌اند، در حالی که متکلمان نص‌گرا و عقل‌گرایِ غیرفلسفی، در بحث عرش و کرسی اگرچه مخالفتی با هیئت بطلمیوسی اظهار نکرده‌اند، اما همراهی ملموسی با این هیئت از خود نشان نداده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Reflection of Ptolemy's Hypothesis in the Works of Imami Theologians on the Issue of Throne and Seat

نویسندگان [English]

  • reza darini 1
  • Rasul Razawi 2
  • Mohammad Ranjbar Hoseyni 3
  • Seyyed Isa mostarhami 4
1 PhD Graduate in Imami Theology, University of Quran and Hadith, Qom, Iran
2 Full Professor, Department of Theology, University of Quran and Hadith, Qom, Iran
3 Assistant Professor, Department of Theology, University of Quran and Hadith, Qom, Iran
4 Assistant Professor, Department of Quran and Science, Al-Mustafa International University, Qom, Iran
چکیده [English]

Ptolemaic system is one of the famous theories in astrophysics and cosmology that entered the Muslim community in the third century A.H. through the translation of the texts of Greek-Hellenic civilization and influenced the cosmology of some theological schools until the middle of the thirteenth century AH. Among these influences is the attempt to place Arsh (throne) and Korsi (seat), which according to Islamic cosmology surround the seven heavens, among the alleged planets of Ptolemy. Apparently, the content of the Ptolemy's hypothesis questioned the position of the Arsh and Korsi as well as their functions in Islamic cosmology, and hence it was necessary for Muslim schools of thought and theologians to state their views on whether the hypothesis conformed to the Islamic teachings on the Arsh and Korsi. Using a descriptive-analytical method, this study analyzed how the Imami theologians faced the Ptolemy's hypothesis in the theological issue of the Arsh and Korsi, and concluded that the philosopher-theologians, i.e. theologians who had a philosophical approach, have made greater efforts to reconcile the Islamic teachings of the Arsh and Korsi with the hypothesis. However, although non-philosophical textualist and rationalist theologians have not opposed Ptolemy's hypothesis about the Arsh and Korsi, they have not shown tangible support for it.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Ptolemaic System
  • Imami Theologians
  • Throne and Seat
  • Philosopher-theologians
  • Non-Philosophical Rationalist Theologians
قرآن کریم.
آقا بزرگ طهرانی،‌ محمد محسن (بی‌تا). الذریعة إلی تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان.‌
ابراهیمی دینانی، غلام‌حسین (۱۳۸۲). «قاضی سعید قمی (1107 ق) یکی از حکمای حوزه فلسفی اصفهان»، در: خردنامه صدرا، ش۳۲، ص۱۰-۱۲.
ابن بابویه، محمد بن‌ علی (1371). ترجمه الاعتقادات، ترجمه: محمدعلی حسنی، تهران: بی‌نا.
ابن بابویه، محمد بن‌ علی (1377). ترجمه معانی الأخبار، ترجمه: عبدالعلی محمدی شاهرودی، تهران: چاپ دوم.
ابن بابویه، محمد بن‌ علی (1403). معانی الأخبار، قم: بی‌نا.
ابن بابویه، محمد بن‌ علی (1414). الاعتقادات، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید، الطبعة الثانیة.
ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد (1362). التفهیم لاوائل صناعة التنجیم، تهران: بابک.
ابو ریحان بیرونی، محمد بن احمد (1403). تحقیق ما للهند، بیروت: عالم الکتب، الطبعة الثانیة.
ارسطو (1379). در آسمان، ترجمه: اسماعیل سعادت، ایران: هرمس.
استرآبادی، محمد جعفر بن سیف‌الدین (1382). البراهین القاطعة فی شرح تجرید العقائد الساطعة، قم: بوستان کتاب.
اسفراینی، ملا اسماعیل (1383). أنوار العرفان، قم: بی‌نا.
اشعری، ابو الحسن (1400). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، آلمان-ویسبادن، چاپ سوم.
الاهی قمشه‌ای، مهدی (1363). حکمت الاهی عام و خاص، تهران: بی‌نا.
بحرانی، کمال‌الدین میثم (1417). ترجمه شرح نهج‌البلاغه، ترجمه: محمدی مقدم و نوایی، مشهد: بی‌نا.
بهشتی، احمد (1382). غایات و مبادی: شرح نمط ششم از الاشارات والتنبیهات، قم: بوستان کتاب.
بیات مختاری، ماشاءالله (1385). «عرش الاهی، واگرایی و همگرایی آن با کرسی»، در: الاهیات و حقوق اسلامی، ش۳، ص۴۵-۷۸.
بیات مختاری، مهدی (1390). «عرش خدا و تفاوت آن با کرسی»، در: تحقیقات علوم قرآن و حدیث، ش۱۶، ص۵۳-84.
ترابی قمشه‌ای، اکبر (1374). «هشام بن حکم و اتهامات (2)»، در: کلام اسلامی، ش16، ص56-66.
تهانوی، محمد علی (1996). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون.
چالمرز، آلن اف. (1381). چیستی علم، ترجمه: سعید زیباکلام، بی‌جا: سمت.
حسینی بدخشانی، سید جلال (1383). «روضه تسلیم یا تصورات»، در: بخارا، ش39-40، ص371-375.
حسینی مرعشی، فتح‌اللّه بن محمدرضا (بی‌تا). تسویة التعلیم فی معرفة التقویم، تهران: سازمان اسناد و کتاب‌خانه ملی جمهوری اسلامی ایران، چاپ اول، ‌شماره بازیابی: 16090-5.
خشتی، زهره (1395). بررسی آرا و اندیشه‌های جهان‌شناختی آیت‌الله مصباح یزدی پیرامون عرش، کرسی، ملائکه، جن و شیطان، پایان‌نامه کارشناسی ارشد کلام امامیه، دانشگاه قرآن و حدیث.
دادبه، اصغر؛ انواری، سعید (1384). «ابن‌سینا و فلک محدد الجهات»، در: مقالات و بررسی‌ها، ش77، دفتر دوم، ص101-122.
دادبه، اصغر؛ انواری، سعید (1386). «نظریه افلاک و تأثیر آن بر فلسفه اسلامی»، در: حکمت سینوی، ش38، ص47-87.
درستی مطلق، مرجان؛ ملایری، موسی؛ پارچه‌باف‌دولتی، محمد (1396). «تبیین و نقد دیدگاه کلامی، حکمی و عرفانی قاضی سعید قمی درباره جایگاه عرش و کرسی در نظام هستی»، در: کلام اسلامی، ش101، ص81-100.
رضایی، محمدعلی (1381). پژوهشی در اعجاز علمی قرآن، رشت: بی‌نا، چاپ اول.
رضوی، رسول (۱۳۹۶). تاریخ کلام امامیه: حوزه‌ها و جریان‌های کلامی، قم: دارالحدیث.
رضوی، رسول؛ دارینی، رضا (1396). «واکنش متکلمان در برابر چالش‌های برخاسته از هیئت بطلمیوسی»، در: کلام اسلامی، ش103، ص129-145.
رضوی، رسول؛ سلیمانی بهبهانی، عبدالرحیم (1398). معارف و عقاید 6، قم: مرکز مدیریت حوزه‌های علمیه، چاپ دوم.
زاده بامری، مرتضی (1396). «عرش و کرسی از منظر علامه طباطبایی»، در: انوار معرفت، ش۱۳، ص۶۵-۷۸.
زمانی قمشه‌ای، علی (1381). هیئت و نجوم اسلامی، قم: مؤسسه فرهنگی سماء.
سبحانی، محمدتقی (۱۳۹۱). «کلام امامیه: ریشه‌ها و رویش‌ها»، در: نقد و نظر، ش۱، ص12-20.
سبحانی، محمدتقی؛ رضایی، محمدجعفر (۱۳۹۱). «مدرسه کلامی اصفهان»، در: تاریخ فلسفه، ش۱۱، ص۱۱۱-۱۳۸.
سبزواری، ملاهادی (1369-1379). شرح المنظومة، شارح: حسن‌زاده آملی، تحقیق: طالبی، تهران: ناب.
سزگین، فؤاد (1371). گفتارهایی پیرامون تاریخ علوم عربی و اسلامی، ترجمه: محمدرضا عطایی، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
شعرانی، ابوالحسن (بی‌تا). شرح فارسی تجرید الاعتقاد، بی‌جا: بی‌نا.
شهرستانی، سید هبة‌الدین (1387). اسلام و هیئت، ترجمه و توضیحات: سید هادی خسروشاهی، قم: بوستان کتاب.
شهیری مهرآباد، حمیده (1394). «جایگاه فضل بن شاذان بن خلیل ازدی، در دفاع از اعتقادات شیعه»، در: تاریخ‌پژوهی، ش62، ص349-378.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1366). شرح أصول الکافی، تهران: بی‌نا.
ضیایی، محمدعلی (1380). «استفاده از محاسبات نجومی در امور شرعی»، در: مقالات و بررسی‌ها، ش70، ص143-154.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415). تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان، چاپ چهارم.
فیاض لاهیجی، ملا عبدالرزاق (1383). گوهر مراد، تهران: سایه، چاپ اول.
قطان مروزی، حسن بن علی (1390). کیهان شناخت، تهران: موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
قطب‌الدین شیرازی، محمود بن مسعود (بی‌تا). اختیارات مظفری، تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی، چاپ اول، شماره بازیابی: 1/6492.
قمی (قاضی سعید)، محمد سعید بن محمد (1415). شرح توحید الصدوق، تهران: بی‌نا.
کاشانی، کمال‌الدین عبدالرزاق (بی‌تا). مجموعه رسائل و مصنفات کاشانی، تهران: میراث مکتوب.
کرومبی، آ. سی. (1371). از آگوستین تا گالیله، ترجمه: احمد آرام، تهران: سمت.
کشی، محمد بن عمر (1404). اختیار معرفة الرجال، تلخیص و تهذیب: شیخ طوسی، قم: مؤسسة آل البیت b لاحیاء التراث.
کلینی، محمد (1362). الکافی، تهران: اسلامیه، چاپ دوم.
کلینی، محمد (بی‌تا). الکافی، ترجمه: مصطفوی، تهران: بی‌نا.
گرامی، سید محمدهادی (1391). «بازشناسی جریان هشام بن حکم در تاریخ متقدم امامیه»، در: مطالعات تاریخ اسلام، ش12، ص135-166.
مجلسی، محمد باقر (1404). بحار الأنوار، بیروت: مؤسسة الوفاء.
مجلسی، محمدباقر (1351). آسمان و جهان، ترجمه: محمدباقر کمره‌ای، تهران: اسلامیه.
مختاری، رضا (1384). «اعتبار قول هیوی در رویت هلال»، در: تحقیقات اسلامی، س16-17، ش1 و 2، ص45-76.
مروزی بخاری، محمد بن مسعود (بی‌تا). کفایة التعلیم فی صناعة التنجیم، تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی.
مسترحمی، سید عیسی (1387). «قرآن و نجوم»، در: قرآن و علم، ش2، ص91-112.
مسترحمی، سید عیسی (1388). «آسمان از دیدگاه قرآن و دانش نجوم»، در: پژوهش‌نامه علوم و معارف قرآن کریم، ش4، ص83-116.
مسترحمی، سید عیسی (1389). «اعجاز نجومی قرآن»، در: قرآن و علم، ش7، ص93-130.
معزی، مریم (1393). «بازنگری در انتساب کتاب روضة التسلیم به خواجه نصیرالدین طوسی»، در: مطالعات تاریخ اسلام، س6، ش21، ص167-186.
مفید، محمد بن محمد بن نعمان (1413). تصحیح الاعتقاد یا تصحیح اعتقادات الامامیة، قم: المؤتمر العالمی للشیخ المفید.
مکارم شیرازی، ناصر (1386). یکصد و هشتاد پرسش و پاسخ، تهران: بی‌نا، چاپ چهارم.
میرداماد، محمد باقر بن محمد (1403). التعلیقة علی کتاب الکافی، تحقیق: مهدی رجایی، قم: مطبعة الخیام.
میرداماد، محمدباقر بن محمد (1380). جذوات و مواقیت، حاشیه: علی بن جمشید نوری، تحقیق: علی اوجبی، تهران: مرکز پژوهشی میراث.
نصر، سید حسین (1342). نظر متفکران اسلامی درباره طبیعت، تهران: دانشگاه تهران.
نصر، سید حسین (1345). «مختصری درباره تحقیقات نوین در تاریخ نجوم اسلامی»، در: معارف اسلامی، ش2، ص35-40.
نصر، سید حسین (1359). علم و تمدن در اسلام، ترجمهٔ: احمد آرام، تهران: خوارزمی.
نصیرالدین طوسی، محمد (1363). تصورات یا روضة التسلیم، تهران: جامی.
نصیرالدین طوسی، محمد (1407). تجرید الاعتقاد، تهران: مرکز النشر التابع لمکتب الاعلام الاسلامی، چاپ اول.
نصیرالدین طوسی، محمد (1413). رسالة قواعد العقائد، بیروت: دار الغربة، الطبعة الاولی.
نصیرالدین طوسی، محمد (بی‌تا الف). زبدة الهیئة، طهران: کتاب‌خانه و مرکز اسناد ملی جمهوری اسلامی ایران، شماره بازیابی: 6- 16194.
نصیرالدین طوسی، محمد (بی‌تا ب). معینیه، تهران: کتاب‌خانه، موزه و مرکز اسناد مجلس شورای اسلامی‌، چاپ اول، شماره بازیابی: 2/6346.
نعمه، عبدالله (1367). فلاسفه شیعه، ترجمه: جعفر غضبان، تهران: سازمان انتشارات و آموزش انقلاب اسلامی.
وطن‌دوست، محمدعلی (1397). «بررسی تحلیلی دیدگاه ملاصدرا درباره عرش و کرسی با تکیه بر مبانی حکمت متعالیه»، در: اندیشه نوین دینی، ش۵۵، ص۱۰۵-1۱۸.
هاسکین، میخاییل (1392). تاریخ ستاره‌شناسی، تهران: بصیرت.