ملاک‌های شناسایی روایات شأن نزول منتقله از اهل سنت به تفاسیر شیعه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری مدرسی معارف اسلامی، پردیس فارابی، دانشگاه تهران، قم، ایران

2 استاد گروه علوم قرآن و حدیث، دانشگاه قم، قم، ایران

3 دانشیار گروه قرآن و حدیث، دانشگاه حضرت معصومه (س)، قم، ایران

چکیده

برخی از روایات شأن نزول در تفاسیر شیعه، منبع شیعی ندارند و از منابع اهل سنت به تفاسیر شیعه منتقل شده‌اند. با توجه به جایگاه و نقش روایات شأن نزول، به عنوان قراین منفصل در فهم محتوای آیه، ضروری است ملاک‌های شناسایی روایات منتقله شأن نزول به‌دقت بررسی شود؛ چراکه شناخت اصالت و ملاک‌های شناسایی این روایات، در پذیرش، نفی و نقد آنها تأثیر جدی دارد. نوشتار حاضر با بررسی استقرایی و تحلیل منابع تفسیری و روایی و تأمل در محتوای برخی از روایات شأن نزول منتقله در تفاسیر شیعه، در نهایت، چهار ملاک و معیار برای شناخت روایات شأن نزول منتقله کشف و شناسایی می‌کند که وجود هر یک از این ملاک‌ها، انتقال روایات شأن نزول از اهل سنت به تفاسیر شیعه را محتمل می‌داند. این ملاک‌ها عبارت است از: تصریح برخی مفسّران به نقل روایت از منابع اهل سنت؛ تقدّم تاریخی نقل روایت در منابع نخستین اهل سنت؛ وجود رجال و راویان اختصاصی اهل سنت در سند حدیث؛ و سازگاری محتوایی روایت با باورهای خاص اهل سنت.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Criteria for Identifying the Narrations of Revelation Occasions Transmitted from the Sunnis to the Shiite Exegeses

نویسندگان [English]

  • Seyyed Mohammad Olyanasab 1
  • Seyyed Reza Moaddab 2
  • Sayyed Ziaoddin Olyanasab 3
1 PhD Student in Teaching Islamic Education, Farabi Campus, University of Tehran, Qom, Iran
2 Full Professor, Department of Quran and Hadith, University of Qom, Qom, Iran,
3 Associate Professor, Department of Quran and Hadith, Hazrat Masoumeh University, Qom, Iran,
چکیده [English]

Some of the narrations of revelation occasions in Shiite exegeses do not have a Shiite source and have been transferred from Sunni sources to Shiite commentaries. Considering the position and role of the narrations of revelation occasions, as separate evidences in understanding the Quranic verses, it is necessary to carefully examine the criteria for identifying them, because knowing the authenticity and criteria for identifying these narrations has a serious effect on their acceptance, denial and critique. The present article, by inducing and analyzing interpretive and narrative sources and reflecting on the content of some narrations of revelation occasions transmitted to the Shiite exegeses, finally discovers four criteria for recognizing these narrations, with each of which the transmission of such narrations from Sunnis to Shiite interpretations is possible. These criteria are as follows: the acknowledgment of some exegetes quoting a narration from Sunni sources, historical precedence of a narration in the first Sunni sources, existence of specific Sunni narrators in the chain of transmission, and the content compatibility of a narration with the specific beliefs of the Sunnis.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Narrations of Revelation Occasions
  • Transmitted Narrations
  • Transmitted Revelation Occasions
  • Criterion of Transmission
  • Criterion of Transmitted Narrations

مراجع

آقابزرگ تهرانی، محمدمحسن (1376). زندگی‌نامه و آثار شیخ طوسی، ترجمه: علی‌رضا محمد و حمید طبیبیان، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
آلوسی، محمود بن عبد الله (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم والسبع المثانی، بیروت: دار الکتب العلمیة.
آمدی، عبد الواحد بن محمد (1410). غرر الحکم و درر الکلم، تحقیق: سید مهدی رجایی، قم: دار الکتاب الاسلامی.
ابن ابی‌حاتم، ابو محمد عبد الرحمن بن محمد (1419). تفسیر القرآن العظیم، عربستان سعودی: مکتبة نزار مصطفی الباز.
ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (1406). تقریب التهذیب، حلب: دار الرشید.
ابن سلیمان، مقاتل (1423). تفسیر مقاتل بن سلیمان، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
ابن شعبه حرّانی، حسن بن علی (1363). تحف العقول عن آل الرسول j، تصحیح: علی‌اکبر غفاری، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
ابن شهرآشوب مازندرانی، محمد بن علی (1379). مناقب آل ابی طالب j ، قم: علامه.
ابن طاووس، علی بن موسی (بی‌تا). سعد السعود للنفوس منضود، قم: دار الذخائر للمطبوعات.
ابن قتیبه، ابو محمد عبد الله بن مسلم (بی‌تا). غریب القرآن، بی‌جا: بی‌نا.
ابن کثیر، أبو الفداء إسماعیل بن عمر (1419). تفسیر القرآن العظیم، تحقیق: محمد حسین شمس الدین، بیروت: دار الکتب العلمیة.
ابن نقاش موصلی، ابو بکر محمد بن حسن (بی‌تا). شفاء الصدور المهذّب فی تفسیر القرآن، ریاض: نسخه خطی مرکز التفسیر للدراسات القرآنیة.
ابوحیان اندلسی، محمد بن یوسف (1420). البحر المحیط فی التفسیر، بیروت: دار الفکر.
استرآبادی، سید شرف‌الدین علی (1409). تأویل الآیات الظاهرة، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
اندلسی، ابو محمد عبد الحق بن غالب (1422). المحرّر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز، بیروت: دار الکتب العلمیة.
بحرانی، سید هاشم (1416). البرهان فی تفسیر القرآن، تهران: بنیاد بعثت.
بروجردی، سید حسین (1366). تفسیر الصراط المستقیم، قم: مؤسسه انصاریان.
بزّاز، احمد بن عمرو (1998). البحر الزاخر: مسند البزّار، تحقیق: محفوظ الرحمن زین الله، مدینة منورة: مکتبة العلوم والحکم، الطبعة الاولی.
بغوی، ابو محمد حسین بن مسعود (1420). معالم التنزیل فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
بیضاوی، ابو سعید عبد الله بن عمر (1418). أنوار التنزیل و أسرار التأویل، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعالبی، ابو زید عبد الرحمن بن محمد (1418). الجواهر الحسان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
ثعلبی، ابو اسحاق احمد بن محمد (1422). الکشف والبیان عن تفسیر القرآن، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
جصاص، احمد بن علی (1405). احکام القرآن، تحقیق: محمد صادق قمحاوی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
حائری، میرسید علی تهرانی (1377). مقتنیات الدرر و ملتقطات الثمر، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
حبری، حسین بن حکم (1408). تفسیر الحبری، بیروت: مؤسسة آل البیت b لاحیاء التراث.
حجازی، محمد محمود (1413). التفسیر الواضح، بیروت: دار الجیل الجدید.
حسکانی، عبید الله بن احمد (1411). شواهد التنزیل لقواعد التفضیل، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
حلی، حسن بن یوسف (1982). نهج الحقّ و کشف الصّدق، بیروت: دار الکتاب اللبنانی.
دارمی، محمد بن حبّان بن احمد (1414). صحیح ابن حبّان، تحقیق: شعیب أرنُؤوط، بیروت: مؤسسة الرسالة، الطبعة الثانیة.
دوانی، علی (1362). هزاره شیخ طوسی، تهران: چاپ‌خانه سپهر.
رضی، محمد بن حسین (1414). نهج البلاغة، قم: هجرت.
زجّاج، ابو اسحاق ابراهیم بن سری (1408). معانی القرآن و إعرابه، بیروت: عالم الکتب.
زحیلی، وهبة بن مصطفی (1422). تفسیر الوسیط، دمشق: دار الفکر.
زمخشری، ابوالقاسم محمود بن عمرو (1407). الکشاف عن حقائق غوامض التنزیل، بیروت: دار الکتاب العربی.
ستار، حسین (1393). بررسی و تحلیل دلایل و پیامدهای روایات منتقله در آثار شیخ صدوق، استاد راهنما: سید رضا مؤدب، استاد مشاور: محمدتقی دیاری بیدگلی و محسن قاسم‌پور، رساله دکتری علوم قرآن و حدیث، قم: دانشکده الاهیات و معارف اسلامی، دانشگاه قم.
سمرقندی، نصر بن محمد بن محمد (بی‌تا). بحر العلوم، بیروت: دار الفکر.
سورآبادی، ابوبکر عتیق بن محمد (1380). تفسیر سورآبادی، تهران: فرهنگ نشر نو.
سیوطی، جلال الدین عبد الرحمن بن ابی بکر (1404). الدر المنثور فی التفسیر بالمأثور، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
شوکانی، محمد بن علی (1414). فتح القدیر، بیروت: دار الکلم الطیّب.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1366). تفسیر القرآن الکریم، قم: بیدار.
صفار، محمد بن حسن (1404). بصائر الدرجات فی فضائل آل محمد b ، تحقیق: محسن کوچه‌باغی، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی.
طباطبایی، سید محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: ناصر خسرو.
طبرسی، فضل بن حسن (1377). تفسیر جوامع الجامع، تهران: دانشگاه تهران و مدیریت حوزه علمیه قم.
طبری، محمد بن جریر (1420). جامع البیان فی تأویل القرآن، بیروت: مؤسسة الرسالة.
طنطاوی، سید محمد (بی‌تا). التفسیر الوسیط للقرآن الکریم، قاهره: دار نهضة مصر للطباعة والنشر والتوزیع.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
عاملی، ابراهیم (1360). تفسیر عاملی، تهران: صدوق.
عباسی، مهرداد (1396). «خلق قرآن»، در: دانش‌نامه جهان اسلام (1396). زیر نظر: غلام‌علی حداد عادل، تهران: بنیاد دائرة‌المعارف اسلامی، ج16.
عروسی حویزی، عبد علی بن جمعه (1415). تفسیر نور الثقلین، قم: اسماعیلیان.
عسکری، مرتضی (1374). القرآن الکریم و روایات المدرستین، قم: کلیة اصول الدین.
علیانسب، سید محمد (1397). بررسی روایات شأن نزول منتقله از اهل سنت به تفاسیر شیعه، استاد راهنما: سید رضا مؤدب، استاد مشاور: سید ضیاء‌الدین علیانسب، قم: حوزه علمیه.
فخرالدین رازی، ابو عبد الله محمد بن عمر (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار إحیاء التراث العربی.
فِریابی، ابوبکر جعفر بن محمد (1406). دلائل النبوّة، تحقیق: عامر حسن صبری، مکة مکرّمة: دار حراء، الطبعة الاولی.
فضل الله، سید محمد حسین (1419). تفسیر من وحی القرآن، بیروت: دار الملاک للطباعة والنشر.
فیض کاشانی، ملامحسن (1418). تفسیر الصافی، تهران: الصدر.
قرآن کریم (1415). ترجمه: محمدمهدی فولادوند، تهران: دفتر مطالعات تاریخ و معارف اسلامی دار القرآن الکریم.
قرطبی، ابو عبد الله محمد بن احمد (1384). الجامع لأحکام القرآن، قاهره: دار الکتب المصریة.
قمی، علی بن ابراهیم (1367). تفسیر قمی، قم: دار الکتاب.
کاشانی، ملا فتح‌الله (1373). خلاصة المنهج، تهران: اسلامیه.
کاشانی، ملا فتح‌الله (1423). زبدة التفاسیر، قم: بنیاد معارف اسلامی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
کوفی، فرات بن ابراهیم (1410). تفسیر فرات الکوفی، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
کیاهراسی، عماد الدین علی بن محمد (1405). احکام القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
متقی هندی، علاء الدین علی بن حسام الدین (1401). کنز العمال فی سنن الأقوال والأفعال، بیروت: مؤسسة الرسالة.
مجاهد، ابو الحجّاج مجاهد بن جبر (1410). تفسیر مجاهد، مصر: دار الفکر الاسلامی.
مراغی، أحمد بن مصطفی (بی‌تا). تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
مشهدی قمی، محمد بن محمدرضا (1368). تفسیر کنز الدقائق و بحر الغرائب، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
معرفت، محمدهادی (1385). تفسیر و مفسران، قم: مؤسسه فرهنگی‌انتشاراتی تمهید.
معرفت، محمدهادی (1415). التمهید فی علوم القرآن، قم: مؤسسه فرهنگی‌انتشاراتی تمهید.
مغنیه، محمد جواد (1424). تفسیر الکاشف، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
مکارم شیرازی، ناصر (1421). الأمثل فی تفسیر کتاب الله المنزل، قم: مدرسة امام علی بن ابی طالب j.
مؤدب، سیدرضا؛ زمانی پهمدانی، کاظم (1396). «تحلیل روایت تفسیری منتقله ابن‌فحام در خصوص کاستی از آیه 33 آل عمران در امالی شیخ طوسی»، در: حدیث‌پژوهی، س9، ش17، ص147-164.
میبدی، رشیدالدین احمد بن ابی سعد (1371). کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران: امیرکبیر.
میرزا خسروانی، علی‌رضا (1390). تفسیر خسروی، تهران: اسلامیه.
واحدی نیشابوری، علی بن احمد (1411). أسباب نزول القرآن، بیروت: دار الکتب العلمیة.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار