حشر اکبر از نگاه فریقین، با تأکید بر دیدگاه ملاصدرا و فخر رازی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشیار گروه مذاهب کلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب .

2 دانشجوی دکتری مذاهب کلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

چکیده
حشر اکبر یکی از مسائل کلامی است که فرق اسلامی بر آن اتفاق دارند و معارف مربوط به آن از حیث سعه مفهومی، گستره، محل و کیفیت وقوع درخور توجّه است. این معارف در مقاله حاضر با رویکردی عقلی‌نقلی از نگاه فریقین و به‌ویژه توجّه به تحلیل و رأی دو اندیشمند عقلگرا صدرالدین شیرازی و فخر رازی بررسی شده است. بدین‌منظور، به موازات صدق تعبیر «حشر اکبر» بر مرحله نخست قیامت کبرا تا تعمیم آن بر کل موقف قیامت در تحلیل مفهومی، توجه به تجرد نفس و نیز شعور و ادراک انسان و حیوان در کنار استشهادات قرآنی و روایی، فهم ضرورت و نیز گستره حشر را در تبیین عقلی، تسهیل می‌کند، چنانچه نطق زمین در محشر که از تصریحات قرآنی است، از مقدمات نقلی اثبات این گستره است. همچنین، با وجود اینکه تبیین عقلی درباره محل حشر اکبر رسا نیست، دلالت برخی آیات و روایات بر حضور همین زمین فعلی، با تغییر اوصاف عرضی آن است. کیفیت حشر اکبر نیز، هرچند در خصوص انسان، با ظهور صفات و ملکات نفسانی ناشی از اختیار و تکلیف محل تأکید است، اما این کیفیت به‌روشنی در خصوص حیوانات و نیز نباتات و جمادات تبیین نشده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Greatest Resurrection in Fariqain Views with an Emphasis on Sadra and Fakhr Razi`s View

نویسندگان [English]

  • medi farmanian 1
  • salman qasemnia 2
1 Associate professor at University of Religions and Denominations
2 Phd student at University of Religions and Denominations
چکیده [English]

Abstract:

Greatest resurrection is one of those theological issues on which all Islamic sects have reached an agreement. The learning associated with this issue is considerable in regard to its extensiveness, conceptual breadth, and place and quality of event. Using a rational and divine approach, the current research has studied the greater resurrection from views and analyses of Shiite and Sunni rationalist thinkers, Sadr a-Din Shirazi and Fakhr al-Din al-Razi respectively.  For the same reason, in line with the truth of interpretation of “Greater Resurrection” in the earliest stage of the major day of reckoning and generalizing it to the whole station of the day in a conceptual analysis, attentiveness to incorporeity of soul, animate instinct and human perception and Quranic and traditional evidences, eases understanding the necessity and breadth of resurrection in rational explanation.  For instance, the fact that earth begins to talk on resurrection, as stated in Quran’s explicit words, is among divine evidences submitting proof on breadth of resurrection. Too, in spite of the fact that rational explanations concerning the place of greater resurrection are inadequate, some Quranic verses and traditions have insinuated that the resurrection occurs in the same earth while changed in characteristics of its form. Also, due to the emergence of human carnal qualities and characteristics arising from his free will and dutifulness, the quality of occurrence of the greater resurrection is emphasized, although this quality concerning animals, plants and inanimate bodies is not explained satisfactorily.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Greater Resurrection
  • Quran
  • Tradition
  • Mulla Sadra
  • Fakhr Razi
قرآن کریم.
آلوسی سید محمود (1415). روح المعانی فی تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، ج4.
ابن جزی غرناطی، محمد بن احمد (1416). کتاب التسهیل لعلوم التنزیل، بیروت: شرکة دار الارقم بن ابی الارقم، الطبعة الاولی، ج1.
ابن عربی، محیی الدین محمد (1422). تفسیر ابن عربی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الاولی، ج2.
ابن کثیر دمشقی، اسماعیل بن عمر (1419). تفسیر القرآن العظیم، بیروت: دار الکتب العلمیة، منشورات محمدعلی بیضون، الطبعة الاولی، ج8.
ابن کمونه، سعد بن منصور (1385). ازلیّه النفس و بقائها، مقدمه و تصحیح: انسیه برخواه، تهران: نشر مجلس شورای اسلامی، کتاب‌خانه موزه و مرکز اسناد.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، بیروت: دار صادر، الطبعة الثالثة، ج4.
ابیاری، ابراهیم (1405). الموسوعة القرآنیة، بی‌جا: مؤسسة سجل العرب، ج9.
پویان، مرتضی (1388). معاد جسمانی در حکمت متعالیه، قم: بوستان کتاب.
تهانوی، محمدعلی بن علی (بی‌تا). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، محقق: د حروج علی فرید، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، ج1.
حسینی شیرازی، سید محمد (1423). تبیین القرآن، بیروت: دار العلوم، الطبعة الثانیة.
حلّی، حسن بن یوسف (بی‌تا). بیان النافع یوم الحشر فی باب شرح الباب الحادی العشر، محقق: حسینی حسین علی، بیروت: مؤسسة الاعلمی.
داورپناه، ابوالفضل (1375). انوار العرفان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات صدر، چاپ اول،
ج5.
رازی، محمد بن عمر (1420). مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثالثة، ج19.
رازی، محمد بن عمر (بی‌تا). المطالب العالیة من العلم الالهی، محقق: سقا احمد حجازی، بیروت: دار الکتاب العربی.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1412). المفردات فی غریب القرآن، دمشق، بیروت:‌ دار العلم، الدار الشامیة، الطبعة الاولی.
زحیلی، وهبة بن مصطفی (1418). التفسیر المنیر فی العقیدة والشریعة والمنهج، بیروت، دمشق: دار الفکر المعاصر، الطبعة الثانیة، ج7.
سیوطی، جلال الدین (1404). الدر المنثور فی تفسیر المأثور، قم: کتاب‌خانه آیت‌الله مرعشی نجفی، ج6.
شوکانی، محمد بن علی (1414). فتح القدیر، بیروت، دمشق: دار الکلم الطیب، دار ابن کثیر، الطبعة الاولی، ج2.
صادقی تهرانی، محمد (1419). البلاغ فی تفسیر القرآن بالقرآن، قم: ناشر: مؤلف، چاپ اول.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1302). مجموعة الرسائل التسعة، قم: مکتبة المصطفوی، الطبعة الاولی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1360). شواهد الربوبیة فی مناهج السلوکیة، تصحیح: جلال‌الدین آشتیانی، تهران: نشر دانشگاهی.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1366). تفسیر القرآن الکریم (صدرا)، تحقیق: محمد خواجوی، قم: انتشارات بیدار، چاپ دوم، ج7.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1389). مجموعه رسائل فلسفی، تهران: بنیاد حکمت اسلامی صدرا، چاپ اول، ج2.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (بی‌تا). الحکمة المتعالیة فی الاسفار العقلیة الاربعة، حاشیه: هادی بن مهدی سبزواری، محمدحسین طباطبایی و دیگران، بی‌جا: شرکة دار المعارف الاسلامیة، ج8.
طباطبایی، سید محمدحسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: دفتر انتشارات اسلامی جامعهٔ مدرسین حوزه علمیه، چاپ پنجم، ج4.
طبرسی، فضل بن حسن (1372). مجمع البیان فی تفسیر القرآن، تهران: انتشارات ناصرخسرو، چاپ سوم، ج4.
طریحی، فخرالدین (1375). مجمع البحرین، تهران: کتاب‌فروشی مرتضوی، چاپ سوم، ج3.
طوسی، محمد بن حسن (بی‌تا). التبیان فی تفسیر القرآن، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج4.
عاملی، ابراهیم (1360). تفسیر عاملی، تهران: انتشارات صدوق، ج8.
فراهیدی، خلیل بن احمد (1410). کتاب العین، قم: انتشارات هجرت، چاپ دوم، ج3.
قرشی، سید علی‌اکبر (1371). قاموس قرآن، تهران: دار الکتب الاسلامیة، چاپ ششم، ج2.
کلینی، محمد بن یعقوب (1375). اصول کافی، باب موالید امیرالمؤمنینj، ترجمه و شرح: محمدباقر کمره‌ای، قم: انتشارات اسوه، ج3.
گنابادی، سلطان محمد (1408). تفسیر بیان السعادة فی مقامات العبادة، بیروت: مؤسسة الأعلمی للمطبوعات، الطبعة الثانیة، ج2.
مجلسی، محمد باقر (بی‌تا). بحار الانوار الجامعة لدرر اخبار الائمة الاطهارb، تصحیح: محمدباقر محمودی، محمدتقی مصباح یزدی و دیگران، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج7 و 61.
مراغی، احمد بن مصطفی (بی‌تا). تفسیر المراغی، بیروت: دار احیاء التراث العربی، ج30.
 
 
مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی، دائرة‌المعارف چندرسانه‌ای قرآن کریم: جامع التفاسیر، قم، شماره ثبت 9468.
مغنیه، محمدجواد (بی‌تا). التفسیر المبین، قم: بنیاد بعثت.
میبدی، احمد بن ابی سعد (1371). کشف الأسرار و عدة الأبرار، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ پنجم، ج3.
نووی جاوی، محمد بن عمر (1417). مراح لبید لکشف معنی القرآن المجید، بیروت: دار الکتب العلمیة، الطبعة الاولی، ج2.