عوامل تأثیرگذار بر حیات امارت بنی‌مزید (در دوره آل‌بویه)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

استادیار گروه تاریخ دانشگاه ارومیه

چکیده

با تضعیف خلافت عباسی در قرن چهارم هجری، فضای سیاسی برای قدرت‌گیری امارت‌های محلی در منطقه عراق مساعد شد و به این ترتیب امارت شیعه مذهب بنی‌مزید در کنار مرکز خلافت عباسی شکل گرفت. مسئله اساسی که پژوهش حاضر با استفاده از منابع کتابخانه‌ای با روش و رویکرد توصیفی ـ تحلیلی دنبال می‌کند تعیین عوامل تأثیرگذار بر حیات این امارت در دوران حاکمیت آل‌بویه است. امارت بنی‌مزید چه نقشی در تحولات این دوره داشت؟ چه عواملی بر حیات سیاسی این امارت تأثیرگذار بوده است؟ چالش‌ها و فرصت‌های این امارت برای حفظ قدرت و نفوذ در منطقه فرات میانه تابع چه مسائلی بوده است؟ یافته‌های پژوهش حاضر نشان می‌دهد امارت بنی‌مزید در منطقه فرات نفوذ و نقشی مؤثر و روابطی چندسویه با دستگاه خلافت، آل‌بویه و قبایل منطقه داشته است. امارت مزید در دوره آل‌بویه گاه تیول‌دار آل‌بویه و خلافت عباسی بوده است، گاه حامی شیعیان منطقه و زمانی نیز تأمین‌کننده امنیت راه‌های تجاری و زیارتی عراق عرب. قدرت‌های محلی مانند بنی‌عقیل، بنی‌خفاجه و بنی‌دبیس در تحولات این امارت تأثیرگذار بوده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Factors Affecting the Life of Banu Mazid Emirate (During the Rule of the Buyids)

نویسنده [English]

  • mohsen momeni
استادیار گروه تاریخ دانشگاه ارومیه
چکیده [English]

With the weakening of the Abbasid caliphate in the 4th century AH, the political atmosphere got prepared for local emirates in Iraq region to get power, and thus the Shiite emirate of Banu al-Mazid was established near the Abbasid caliphate center. The main issue that the present research is pursuing, using a descriptive-analytic approach to library resources, is to determine the factors affecting the life of this emirate during the rule of the Buyids. What role did Banu Mazid emirate play in the evolutions of this period? What factors have been affecting the political life of this emirate? What issues made the challenges and opportunities of this emirate to maintain its power and influence in the Middle Euphrates region? The findings of this research indicate that Banu Mazid emirate in Euphrates region had influence, effective role and multilateral relationship with the caliphate, the Buyids and the region tribes. The Mazidi emirate during the rule of the Buyids was sometimes feoffee of the Buyids and the Abbasid Caliphate, sometimes supporter of the Shi’as of the region and sometimes provider of the security of commercial and pilgrimage routes of Arab Iraq. Local powers such as the Banu ‘Uqayl, Banu khafaja and Banu Dibis have affected in the evolutions of this emirate.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Emirate
  • The Buyids
  • The Abbasid caliph
  • Shi’as
  • Banu Khafaja

عنوان مقاله [العربیة]

العوامل التی أثرت على وجود امارة بنی مزید (فی العهد البویهی)

چکیده [العربیة]

أدّى الضعف الذی دبّ فی جسد الخلافة العباسیة فی القرن الرابع للهجرة الى ایجاد أجواء سیاسیة ساعدت على نشوء واستفحال شوکة امارات محلیة فی العراق. وهکذا نشأت امارة شیعیة وهی امارة بنی مزید الى جانب مرکز الخلافة العباسیة. المسألة الأساسیة. یستند هذا البحث الى مصادر مکتبیة لیتعاطى معها باسلوب وصفی ـ وتحلیلی من أجل تعیین العوامل التی أدّت الى نشوء وزوال هذه الإمارة فی العصر البویهی. وما هو الدور الذی لعبته امارة بنی مزید فی تحولات ذلک العصر؟ وما هی العوامل التی اثرت فی الحیاة السیاسیة لهذه الامارة؟ وما هی التحدیات التی واجهتها، والفرص التی اُتیحت لها من أجل حفظ سلطتها ونفوذها فی منطقة الفرات الأوسط؟ وقد أظهرت معطیات البحث أن امارة بنی مزید کان لها نفوذ ودور مؤثر فی منطقة الفرات وکانت لها علاقات متعددة الاتجاهات مع مرکز الخلافة، ومع البویهیین، ومع قبائل المنطقة. کانت امارة بنی مزید فی عصر البویهیین تابعة للخلافة العباسیة وللبویهیین تارة، وحامیة لشیعة المنطقة تارة اخرى، أو حتى انها کانت فی بعض الأوقات تتولى مهمة ضبط الأمن وتأمین طرق التجارة والزیارة فی عراق العرب. کما کانت لبعض القوى المحلیة تأثیرها فی تحولات هذه الامارة مثل بنی ‌عقیل، وبنی‌ خفاجة، وبنی ‌دبیس.

کلیدواژه‌ها [العربیة]

  • امارة بنی مزید
  • آلبویهیین
  • الخلیفة العباسی
  • الشیعة
  • بنی ‌خفاجة

منابع

ابن‌اثیر، عزالدین ابی‌الحسن علی بن‌الکرم (بی‌تا)، تاریخ بزرگ اسلام و ایران، جلد 15 و 16 ترجمه علی هاشمی حائری و جلدهای 17، 18، 19و 20 ترجمه ابوالقاسم حالت، بی‌جا: شرکت سهامی چاپ و انتشارات کتب ایران.
ابن‌جبیر، ابوالحسن محمد بن‌احمد (بی‌تا)، رحله ابن‌جبیر، بیروت: ناشر دار و مکتبه الهلال.
ابن‌جوزی، ابوالفرج عبدالرحمن بن‌علی بن‌محمد (1992م/1412ق)، المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، تحقیق محمد عبدالقادر عطاء و مصطفی عبدالقادر عطاء، بیروت: دارالکتب العلمیه.
سبط ابن‌جوزی (1434ق/2013م)، مرآة الزمان فی تواریخ الاعیان، دمشق: دارالرساله العالمیه.
ابن‌خلدون، عبدالرحمن بن‌محمد (1408ق/ 1988م)، دیوان المبتداء و الخبر فی تاریخ العرب و البربر و من عاصرهم، تحقیق خلیل شحاده، بیروت: دارلفکر، طبعه الثانیه.
ابن‌فضل، شهاب‌الدین احمد بن‌یحیی بن‌فضل‌الله (1423ق)، مسالک الابصار فی ممالک الامصار، ابوظبی: ناشر المجمع الثقافی، طبعه الاول.
ابن‌کثیر، ابی‌الفداء حافظ ( 1986م)، البدایه و النهایه فی التاریخ، دقق اصوله و حققه علی نجیب عطوی، بیروت: دارلکتب العلمیه،
ابن‌عماد، ابی‌الفلاح عبدالحی الحنبلی (بی‌تا)، شذرات الذهب فی اخبار من الذهب، بیروت: احیاء التراث العربی، طبعه جدیده.
اصطخری، ابواسحق ابراهیم (1373ش)، ممالک و مسالک، ترجمه محمد بن‌اسعد بن‌عبدالله تستری، به کوشش ایرج افشار، تهران: انتشارات موقوفات دکتر محمود افشار یزدی.
القلقشندی، ابی‌العباس احمد بن‌علی (1991م)، نهایه الارب فی معرفه الانساب العرب، تحقیق ابراهیم الابیاری، بیروت: دارالکتب البنانی، الطبعه الثالثه.
ادریسی، محمد بن‌محمد بن‌عبدالله بن‌ادریس الحمودی الحسینی الشریف الإدریسی (1422ق/2002م)، نزهة المشتاق فى اختراق الآفاق، الناشر: مکتبة الثقافة الدینیة، التحمیل المباشر.
باسورث، ‌کلیفورد ادموند (1381)، سلسله‌های اسلامی جدید (راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی)، ترجمه فریدون بدره‌ای، تهران: انتشارات مرکز بازشناسی اسلام و ایران، چاپ اول.
ترکمنی‌آذر، پروین (1385)، «آل‌بویه، عباسیان و تشیع»، مجله تاریخ اسلام، دانشگاه باقرالعلوم، شماره 25، بهار.
حدود العالم من المشرق الی المغرب (1362)، به کوشش دکتر منوچهر ستوده، تهران: ناشر کتابخانه طهوری.
حموی، یاقوت بن‌عبدالله (1957م)، معجم البلدان، بیروت: دارصادر لطباعه و النشر.
خضری، سید احمدرضا (1392)، «مزیدیان و نقش آنان در گسترش تمدن اسلامی»، مجله مطالعات تاریخ اسلام، شماره 16، بهار.
خواندمیر، غیاث‌الدین بن‌همام‌الدین الحسینی (1353)، تاریخ حبیب السیر فی اخبار افراد البشر، تصحیح محمد دبیر سیاقی، تهران: انتشارات کتابفروشی خیام.
طهماسبی، ساسان (1382)، «کرخ در دوره آل‌بویه»، فصلنامه تخصصی تاریخ اسلام، شماره 13.
ابن‌مسکویه رازی، ابوعلی (1379ش)، تجارب الامم، جلد 7، تحقیق ابوالقاسم امامی، تهران، سروش، طبعه الثانیه.
ابن‌مسکویه رازی، ابوعلی (1376)، تجارب الامم، جلد 6، ترجمه علینقی منزوی، تهران: انتشارات توس، چاپ اول.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1373)، تاریخ ایران بعد از اسلام، تهران: انتشارات امیرکبیر، چاپ هفتم.
شوشتری، قاضی نورالله (1376ق)، مجالس المؤمنین، جلد دوم، تهران: انتشارات کتابفروشی اسلامیه.
فرای، ریچارد ن. (1380)، تاریخ ایران کمبریج، جلد 4، ترجمه حسن انوشه، تهران: ‌انتشارات امیرکبیر، چاپ چهارم.
قبادیانی، ناصر خسرو (1370)، سفرنامه ناصر خسرو، به کوشش نادر وزین‌پور، تهران: شرکت سهامی کتاب‌های جیبی، چاپ هشتم.
کحاله، عمررضا (1994م)، معجم القبایل العرب، مؤسسه الرساله.
کرمر، جوئل ل. (1375)، احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه، ترجمه محمدسعید حنایی کاشانی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول.
گردیزی، ابوسعید عبدالحی بن‌ضحاک بن‌محمود (1384)، زین الاخبار، به اهتمام دکتر رحیم رضازاده ملک، تهران: انجمن آثار و مفاخر فرهنگی.
لین پل، استانلی و دیگران (1363)، تاریخ دولت‌های اسلامی و خاندان‌های حکومت‌گر، جلد اول، ترجمه صادق سجادی، تهران: نشر تاریخ ایران، چاپ اول.
متحده، روی پرویز (1388)، اوضاع اجتماعی در دوره آل‌بویه، ترجمه محمدرضا مصباحی و علی یحیایی، مشهد: انتشارات خانه آبی، چاپ اول.
متز، آدام (1364)، تمدن اسلامی در قرن چهارم، ترجمه علیرضا ذکاوتی قراگزلو، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
مستوفی قزوینی، حمدالله بن‌ابی‌بکر بن‌احمد بن‌نصر (1394)، تاریخ گزیده، با اهتمام عبدالحسین نوائی، تهران: مؤسسه انتشارات امیر کبیر.
مقدسی، ابوعبدالله محمد بن‌احمد (1361)، احسن التقاسیم فی معرفه الاقالیم، ترجمه علینقی منزوی، تهران: شرکت مؤلفان و مترجمان ایران.
موسوی، سید حسن (1381)، زندگی سیاسی و فرهنگی شیعیان بغداد، قم: انتشارات بوستان کتاب قم.
مهدوی عباس‌آباد، محمدرضا (1380)، «نگاهی گذرا به تاریخ سیاسی، اجتماعی و فرهنگی سلسله شیعی مذهب مزیدیان (403ـ545ق)»،مجله فلسفه و کلام علامه، دوره اول، شماره2، زمستان.
ناجی الیاسری، عبدالجبار (1390)، مزیدیان (پژوهشی درباره اوضاع سیاسی و فرهنگی امیرنشین مزیدی اسدی در حله)، ترجمه عبدالحسین بینش، قم: انتشارات پژوهشگاه حوزه و دانشگاه.
ناجی الیاسری، عبدالجبار (2008م/ 1429ق)، «الاماراه المزیدیه فی الحله و علاقتها بالفاطمیین»، الموسم، السنه 20، العددان 69-70.