ناکارآمدی فرهنگی و اجتماعی تصوف در عصر صفوی و نقش آن در تحکیم موقعیت فقیهان شیعی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب

2 دانشیار گروه مطالعات تاریخ تشیع، دانشگاه ادیان و مذاهب

چکیده

چکیده
از تحولات تاریخی مهم ایران، ظهور درویشان صفوی و قزلباشان صوفی است. حکومتی با بیش از دو قرن که فقهای شیعه در اصل بنیانش نقشی ندارند، ولی با این همه از همان ابتدا، شاه اسماعیل صفوی (907-930 ه.ق.) تشیع را مذهب رسمی کشور معرفی می‌کند؛ چنین رویدادی وابسته به عواملی است که این جماعت صوفی، تشیع فقاهتی را به عنوان قدرتی برتر برای اداره کشور پذیرفته، علما و فقهای شیعه را به مناصب حکومتی می‌گمارند. گذشته از ترویج تشیع از سوی علما برای بررسی چنین رویدادی، نقش ناکارآمدی اجتماعی و فکری تصوف را نیز نباید نادیده گرفت. نبود قوانین لازم، فقدان ظرفیت ساختاری لازم در طریقت صوفیانه برای برون‌رفت از مشکلات و شئون مختلف تدبیر و اداره کشور، بی‌اعتنایی به ظواهر شرعی و تضاد در سیره عملی تصوف بعد از دست‌یابی به حکومت از جمله مسائلی است که بستر لازم را برای تحکیم بیش از پیش موقعیت فقیهان شیعی فراهم می‌کند. نوشتار پیش رو، تحقیقی کتاب‌خانه‌ای و تحلیلی در این باره است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Cultural and Social Deficiency of Sufism in Safavid Age and Its Part in Strengthening Shiite Faqihs` Position

نویسندگان [English]

  • Mohsen Fattahi Ardakani 1
  • Ali Aqanoori 2
1 PhD Student in Shiite studies, University of Religions and Denominations
2 Associate professor, Department of Shiite Historical Studies, University of Religions and Denominations
چکیده [English]

Appearance of Sufi Dervishes and Qazalbashes is regarded as a historical events in Iran. A government of two centuries being of no effect by Shiite Faqihs, at the very beginning the king Esma`eel Safavi (907-930 H.) announced Shiism as official denomination of Iran. Such an event has been caused by some agents on which this Sufi group accepted Shiite fiqahat as a powerful element for running the affairs in the country and appointed fuqaha at state posts. In addition to fuqaha`s religious propagations, Sufis` cultural and social deficiencies and failures cannot be disregarded. Lack of laws and structural capacity in Sufi`s teachings and manner of social life for managing state affairs and opposing obstacles and difficulties as well as leaving the appearance of shari`at and contradiction in their manner of religious life when having arrived at power may be counted as the ground for Shiite`s development and growth. This paper has been regarded as a step to study such an event relying on library sources and analytical method.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Sufism
  • Shiite
  • Qazalbash
  • Safaviyyah
  • Shiite Faqihs
منابع
آملی، حیدر بن علی (1368). جامع الاسرار و منبع الانوار به انضمام نقد النقود فی معرفة الوجود، مصحح: عثمان اسماعیل یحیی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ دوم.
اقبال آشتیانی، عباس (1365). تاریخ مغول از حمله چنگیز تا تشکیل دولت تیموری، تهران: امیرکبیر.
بحرانی، یوسف بن احمد (بی‌تا). لؤلؤة البحرین، قم: مؤسسه آل البیت، چاپ دوم.
براون، ادوارد (1369). تاریخ ادبیات ایران از صفویه تا عصر حاضر، ترجمه: بهرام مقدادی، تهران: مروارید، چاپ اول.
پارسادوست، منوچهر (1381). شاه تهماست اول، تهران: شرکت سهامی انتشار، چاپ دوم.
پطروشفسکی، ایلیا پاولوویچ (1354). اسلام در ایران، ترجمه: کریم کشاورز، تهران: پیام، چاپ چهارم.
تهرانی، آقابزرگ (1408). الذریعة الی تصانیف الشیعة، قم: اسماعیلیان.
جعفریان، رسول (1379). صفویه در عرصه دین فرهنگ و سیاست، قم: پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، چاپ اول.
جمعی از مؤلفان (1388). تاریخ و جغرافیای تصوف، تهران: نشر کتاب مرجع، چاپ اول.
«حاج بکتاش ولی»، (1390). در: دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی، زیر نظر: کاظم موسوی بجنوردی، تهران: مرکز دایرة‌المعارف بزرگ اسلامی.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1362). دنباله جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1385). جست‌وجو در تصوف ایران، تهران: امیرکبیر، چاپ هفتم.
زرین‌کوب، عبدالحسین (1389). ارزش میراث صوفیه، تهران: امیرکبیر، چاپ چهاردهم.
سیوری، راجر (1388). ایران عصر صفوی، ترجمه: کامبیز عزیزی، تهران: نشر مرکز، چاپ هیجدهم.
شاردن، ژان (1388). دائرة‌المعارف تمدن ایران؛ سیاحت‌نامه شاردن، ترجمه: محمد عباسی، تهران: امیرکبیر.
شوستر والسر، سیبیلا (1364). ایران صفوی از دیدگاه سفرنامه‌های اروپاییان، ترجمه: غلام‌رضا ورهرام، تهران: امیرکبیر، چاپ اول.
الشیبی، کامل مصطفی (1385). تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه: علیرضا ذکاوتی قراگزلوا، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
الشیبی، کامل مصطفی (1982). الصلة بین التصوف والتشیع، بیروت: دار الاندلس، الطبعة الثالثة.
الشیرازی، صدرالدین محمد (1381). کسر الأصنام الجاهلیة، تهران: بنیاد حکمت.
صفا، ذبیح‌الله (1382). تاریخ ادبیات در ایران، تهران: فردوس.
صفت‌گل، منصور (1381). ساختار نهاد و اندیشه دینی در ایران صفوی، تهران: مؤسسه خدمات فرهنگی رسا، چاپ اول.
فاخوری، حنا؛ جر، خلیل (1381). تاریخ فلسفه در جهان اسلامی، ترجمه: عبدالحمید آیتی، تهران: انتشارات علمی و فرهنگی، چاپ ششم.
گولپینارلی، عبدالباقی (1378). ملامت و ملامتیان، ترجمه: توفیق هاشم‌پور سبحانی، تهران: روزنه.
لاپیدوس، ایرا. ام. (1376). تاریخ جوامع اسلامی از آغاز تا قرن هیجدهم، ترجمه: محمود رمضان‌زاده، مشهد: آستان قدس رضوی، چاپ اول.
لاکهارت، لارنس (1344). انقراض سلسله صفویه، ترجمه: اسماعیل دولت‌شاهی، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
مجلسی، محمدباقر (1362). اعتقادات دین اسلام، مترجم و ناشر: سید باقر نجفی یزدی، چاپ دوم.
المجلسی، محمدباقر (بی‌تا الف). عین ‌الحیوة، تهران: انتشارات علمیه اسلامیه.
المجلسی، محمدباقر (بی‌تا ب). حق‌ الیقین، تهران: اسلامیه.
مزاوی، میشل م. (1363). پیدایش دولت صفوی، ترجمه: یعقوب آژند، تهران: نشر گستره، چاپ اول.
معصوم شیرازی، محمد (معصوم علی‌شاه) (بی‌تا). طرائق الحقایق، تصحیح: محمدجعفر محجوب، تهران: انتشارات سنایی، چاپ دوم.
موسوی خمینی، روح‌الله (1379). «قدرت روحانیت و خدمات سیاسی، علمی و مذهبی علمای شیعه» (دهم آبان 1356)، در: صحیفه نور، تهران: مؤسسه تنظیم و نشر آثار، چاپ سوم.
نجفی، موسی؛ فقیه حقانی، موسی (1388). تاریخ تحولات سیاسی ایران، بررسی مؤلفه‌های دین، حاکمیت، مدنیت و تکوین دولت ـ ملت در گستره هویت ملی ایران، تهران: مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران، چاپ ششم.