رابطة اعیان ثابته با جبر و اختیار بر پایة دیدگاه‌های محمدجعفر لاهیجی در تفسیر مفتاح الخزائن

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تصوف و عرفان اسلامی، دانشگاه ادیان و مذاهب قم، ایران.

2 استادیار گروه فلسفه، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

3 استادیار گروه ادیان و عرفان اسلامی، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد شمال، تهران، ایران.

چکیده

ابن‌عربی و شارحانش با طرح و بسط مفهوم «اعیان ثابته» راهی جدید در تبیین مقولات دشوار کلامی و عرفانی گشودند. از جمله محمدجعفر لاهیجی، عارف ایرانی سدة 13 ه.ق.، در تفسیر مفتاح الخزائن کوشید نقش جبر و اختیار در سعادت و شقاوت انسان را به یاری آموزة اعیان ثابته تحلیل کند. این تحقیق که به روش توصیفی‌تحلیلی سامان یافته، نشان می‌دهد اعیان ثابته لوازمی دارد که به واسطه آن می‌توان پاره‌ای از مهم‌ترین مباحث کلامی را تبیین کرد. لاهیجی با استناد به مقولة «استعداد افراد» و قاعدة «متابعت اعیان خارجی از استعداد موجود در اعیان ثابته»، مباحثی همچون «علم پیشین خداوند قبل از خلقت انسان» و «کیفیّت بروز و ظهور اشیا و افعال آدمی بر اساس استعداد نهفته در عین ثابته» و نیز «مفهوم سعادت و شقاوت ذاتی انسان‌ها» و «ارتباط میان اعیان ثابته با کمال و هدایت آدمی» را توجیه و توصیف کرده است. بر پایة این استنباط، میزان جبر و اختیار حاکم بر اوضاع افراد و سایر موضوعات مرتبط را باید با استعداد مندرج در عین ثابتة ایشان سنجید و در حقیقت، اعیان ثابته هستند که مرزهای کردار آدمی و مسیر تعالی‌اش را مشخص می‌کنند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Relation of Archetypes, Aʿyāni Thābitah, and the Problem of Free will and Determinism as Viewed by Muḥammad Jaʿfar Lahiji in His Commentary of Miftāḥ al-Khazāʾin

نویسندگان [English]

  • Ebrahim Shad mobaraki 1
  • Mohammad Rasol Maleki 2
  • Ali Reza Ebrahim 3
1 Phd student, University of Religions and Denominations, Qom, Iran.
2 Assistant professor, University of Religions and Denominations, Qom, Iran,
3 Assistant professor, Islamic Azad University, Tehran, Iran,
چکیده [English]

Ibn ʿArabi and his commentators opened a new way of explaining difficult theological and mystical categories by developing the mystical concept of "archetypes". For example, Muḥammad Jaʿfar Lāhījī, an Iranian mystic of the 13th century AH, tried to analyze the role of determinism and free will in human happiness and misery with the help of the teachings of archetypes. This research, with a descriptive-analytical method, shows that archetypes have some clues which may lead one to solve some of the most important theological problems. Lāhījī, relying on the category of "capacity of individuals" and the principle of "subordinate state of the existent objects with regard to their archetypes", may explain such topics as "God's prior knowledge before the creation of man", "the quality of the emergence of human objects and actions based on the archetypes` capacity, the concept of "inherent happiness and misery of human beings" and "the relationship between archetypes and human perfection and guidance". Based on this inference, the degree of individual`s determinism and free will and other related issues should be measured by the capacity of the archetype and in fact, it is the archetype that determines the boundaries of human action and the path of transcendence.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Muḥammad Jaʿfar Lāhījī
  • Miftāḥ al-Khazāʾin
  • Determinism and Free Will
  • Intrinsic Capacity
قرآن مجید.
آخوند خراسانی، محمدکاظم (1372). کفایة الاصول، بی‌جا: بی‌نا.
ابن بابویه قمی (صدوق)، محمد بن علی (1398). توحید، تصحیح: هاشم حسینی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
ابن عربی، محمد بن علی (بی‌تا). فتوحات مکیة، بیروت: دار الصادر، الطبعة الاولی.
ابن عربی، محمد بن علی (1389). فصوص الحکم، ترجمه و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مولا، چاپ دوم.
ابن منظور، محمد بن مکرم (1414). لسان العرب، بیروت: دار الفکر لطباعة والنشر.
ابوالفتوح رازی، حسین بن علی (1408). روض الجنان، تصحیح: محمدمهدی ناصح و محمدجعفر یاحقی، مشهد: آستان قدس رضوی.
برقی، احمد بن محمد بن خاک (1371). المحاسن، قم: دار الکتب الاسلامیة.
تهرانی، آقابزرگ (1403). الذریعة الی تصانیف الشیعة، تحقیق: احمد بن محمد حسینی، بیروت: دار الاضواء.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1337). هفت اورنگ، تصحیح: مرتضی مدرس گیلانی، تهران: کتاب‌فروشی سعدی.
جامی، عبدالرحمن بن احمد (1370). نقد النصوص فی شرح الفصوص، تهران: سازمان چاپ و انتشارات وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی.
جندی، مویّدالدین (1423). شرح فصوص الحکم، تحقیق و تصحیح: سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
جهانگیری، محسن (1390). محیی‌الدین ابن‌عربی: چهره برجسته عرفان اسلامی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
حافظ، شمس‌الدین محمد (1387). دیوان حافظ، تصحیح: سلیم نیساری، تهران: سخن. 
دشتی، سید محمد (1384). «مقایسه نظرات ابن‌عربی و مولوی در باب جبر و اختیار»، در: کتاب ماه ادبیات، ش95، ص80-85.
راغب اصفهانی، حسین بن محمد (1388). المفردات فی غریب القرآن، تهران: سبحان.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1361). تفسیر القرآن الکریم، تصحیح: محمد خواجوی، قم: بیدار، چاپ دوم.
صدرالدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1383). شرح اصول کافی، تحقیق و تصحیح: محمد خواجوی، تهران: مؤسسه مطالعات و تحقیقات فرهنگی.
عقیقی بخشایشی، عبدالرحیم (1387). طبقات مفسران شیعه، قم: دفتر نشر نوید اسلام.
قمی، علی ابن ابراهیم (1363). تفسیر القمی، قم: دار الکتاب، چاپ سوم. 
قونوی، صدرالدین محمد بن اسحاق (1381). اعجاز البیان، تصحیح: سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب.
قیصری، داوود (1375). شرح فصوص الحکم، تحقیق و تصحیح: سید جلال‌الدین آشتیانی، تهران: علمی‌فرهنگی.
کلینی، محمد بن یعقوب (1407). الکافی، تصحیح: علی اکبرغفاری، تهران: دار الکتب الاسلامیة.
لاهیجی، محمدجعفر (1386). شرح رسالة المشاعر ملاصدرا، تصحیح و تحقیق: سید جلال‌الدین آشتیانی، قم: بوستان کتاب، چاپ اول.
لاهیجی، محمدجعفر (1253). مفتاح الخزائن، نسخه خطی کتاب‌خانه ملک، مقدمه و تصحیح: ابراهیم شادمبارکی.
مجلسی، محمد باقر (1403). بحار الانوار، بیروت: دار احیاء التراث العربی.
نسفی، عزیزالدین (1386). انسان کامل، تهران: طهوری.