سنخ‌شناسی قرائت‌ها و رویکردهای عاشورایی در عصر مشروطه و پهلوی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانش‌آموخته دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

2 دانشیار گروه تاریخ موسسه آموزشی و پژوهشی امام خمینی، قم، ایران.

3 دانش آموخته دکتری شیعه‌شناسی، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران.

چکیده

نگرش به عاشوراعاشورا، به مثابه یکی از مهم‌ترین رویدادهای تاریخ شیعه در دوران معاصر، گونه‌های مختلفی به خود دیده است. در این میان، دوران مشروطه و پهلوی پربسامدترین گفتمان‌های درون‌امامی را در حوزه مطالعات عاشورایی عرضه کرده‌اند. جستار پیش رو با توجه به بررسی مقاتل و منابع مطالعات عاشورایی این دوران در پی پاسخ به چرایی شکل‌گیری گونه‌های مختلف قرائت‌ها و رویکردها از عاشورا بر اساس روش توصیفی مطالعات آیینی و تحلیل قرائات جامعه‌شناسیِ متون است. بر مبنای فرضیه این تحقیق شیعیان در حفظ پیام‌ها و پیامدهای این واقعه پس از یک دوره واقعه‌نگاری، به‌تدریج با فاصله‌گرفتن از سبک تاریخ‌نگاری و متأثر از جریان‌های فکری، تأثیر شگرفی در نوع نگارش مقتل با قرائت‌ها و رویکردهای خاص در ادوار بعدی داشته‌اند. یافته‌ها نشان می‌دهد تطور گفتمان آیینی در میان جامعه شیعه متأثر از تحولات عصری و جریان‌های نوظهور، از عهد مشروطه تا عصر پهلوی و به‌تدریج تا انقلاب اسلامی، پایه‌های شکل‌گیری قرائت‌ها و رویکردهای جدیدی را فراهم آورده است. رویکردهای چندگانه برگرفته از این عناصر نویافته در مدل‌های گوناگونی همچون شهادت‌طلبی، گرایش سیاسی‌انقلابی و ... در این تحقیق بررسی شده‌اند.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of Readings and Approaches of ʿĀshūrā in Mashrūtih and Pahlavi Age

نویسندگان [English]

  • seyed mohsen tabatabaie 1
  • mohsen.. ranjbar 2
  • Seyyed Mohamad Hosseini 3
1 Phd student of Shiʿite studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran,
2 Associate professor, Imām Khomeini Education and Research Institute, Qom, Iran,
3 Phd of Shiʿite studies, University of Religions and Denominations, Qom, Iran,
چکیده [English]

Attitude towards ʿĀshūrā, as one of the most important events in Shiʿite history in contemporary times, has taken different forms. In the meantime, the Mashrūṭih and Pahlavī eras have presented the most frequent inter-Imāmian discourses in the field. The present study seeks to answer the reason why for the formation of different types of readings and approaches of ʿĀshūrā based on the descriptive method of ritual studies and analysis of sociological readings of texts. According to the hypothesis of this research, Shiʿites in preserving the messages and consequences of this event after a period of chronology, gradually distancing themselves from the style of historiography and influenced by currents of thought, have had a tremendous impact on the type of maqtal writing with specific readings and approaches in later periods. The findings show that the evolution of religious discourse in the Shiʿite community influenced by modern developments and emerging currents, from the Mashrūṭih era to that of Pahlavī and gradually until the Islamic Revolution, has provided the basis for the formation of new readings and approaches. Multiple approaches derived from these newly discovered elements in various models such as martyrdom-seeking, political-revolutionary tendencies, etc. have been studied in this research.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Reading
  • Approach
  • ʿĀshūrā
  • Mshrūṭih
  • Pahlavī
آیتی، محمدابراهیم (1381). بررسی تاریخ عاشورا، به کوشش: مهدی انصاری، قم: امام عصر.
ابن ابی ‌الحدید، ابراهیم (1404). شرح نهج‌البلاغه، قم: کتاب‌خانه مرعشی نجفی.
ابن اعثم، ابو محمد (1411). الفتوح، تحقیق: علی شیری، بیروت: دار الاضواء.
ابن قولویه (1365). کامل ‌الزیارات، نجف: دار المرتضویة.
ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (بی‌تا). مقاتل ‌الطالبیین، تحقیق: سید احمد صقر، بیروت: دار المعرفة.
ابی‌ مخنف (1417). وقعة‌ الطف، تصحیح: یوسفی غروی، قم: جامعه مدرسین حوزه علمیه قم.
اربلی، ابو الحسن علی بن عیسی (1421). کشف‌ الغمة فی معرفة‌ الائمة، قم: رضی.
اسدی طوسی، ابونصر علی بن احمد (1386). گرشاسب‌نامه، تصحیح: حبیب یغمایی، تهران: دنیای کتاب.
اشتهاردی، علی‌پناه (1391). کتاب هفت‌ساله چرا صدا درآورد؟، قم: علمیه.
انصاری قمی، محمدعلی (1350). دفاع از حسین شهید: رد بر کتاب شهید جاوید، قم: مهر استوار.
برقعی، سید ابوالفضل (بی‌تا). خرافات وفور در زیارات قبور، بی‌جا: بی‌نا.
پورجوادی، نصرالله (1371). «عشق ازلی و باده الست»، در: نشر دانش، س12، ش3، ص26-32.
تابنده گنابادی، سلطان حسین (1372). تجلی حقیقت در اسرار فاجعه کربلا، تهران: حقیقت.
توماس، میشل (1377). کلام مسیحی، ترجمه: حسین توفیقی، قم: مرکز مطالعات و تحقیقات ادیان و مذاهب.
جعفریان، رسول (1383). سازمان‌های مذهبی‌سیاسی ایران سال‌های 1320-1357، تهران: مرکز اسناد انقلاب اسلامی و پژوهشگاه فرهنگ و اندیشه اسلامی.
حائری مازندرانی، ملا محمدمهدی (1367). معالی ‌السبطین فی‌احوال ‌الحسن ‌والحسین علیهما السلام، قم: شریف ‌رضی.
حسینی، سید محمد (1397). آسیب‌شناسی مطالعات معاصر عاشورا، رساله دکتری تاریخ تشیع اثناعشری، استاد راهنما: نعمت‌الله صفری فروشانی، استاد مشاور: علی آقانوری، قم: دانشگاه ‌ادیان و مذاهب.
حکمی‌زاده، علی‌اکبر (بی‌تا). اسرار هزارساله، بی‌جا: بی‌نا.
خالصی‌زاده، محمد (1382). فلسفه قیام مقدس حسینی: شرح حدیث‌ حسین منی و انا من ‌حسین، قم: بی‌نا.
رضایی، احمد (1350). راه‌ حسین، تهران: بی‌نا.
رنجبر، محسن (1392). جریان‌شناسی تاریخی قرائت‌ها و رویکردهای عاشورا از صفویه تا مشروطه با تأکید بر مقاتل، قم: مؤسسه آموزشی و پژوهشی امام‌ خمینی.
سید ابن ‌طاووس، رضی‌الدین ‌علی (1348). الملهوف ‌علی قتل الطفوف، تهران: جهان.
شریعت سنگلجی، محمدحسن (1322). محو الموهوم، تهران: تابان.
شریعتی، علی (1346). حسین وارث آدم، در: مجموعه آثار، تهران: قلم، ج19.
شریعتی، علی (1350). قوموا، تهران: حسینیه ارشاد.
شریعتی، محمدتقی (1375). چرا حسین قیام کرد؟، تهران: بعثت.
شریف کاشانی، ملا حبیب‌الله (1336). نخبة ‌المصائب، تهران: مطبعه موسوی.
شریف کاشانی، ملا حبیب‌الله (1384). تذکرة ‌الشهدا، با همکاری: عباس محمد قلیان، تهران: شمس‌الضحی.
شریف کاشانی، ملا حبیب‌الله (1387). اسرار حسینیه، به کوشش: حسین درگاهی، تهران: بی‌جا.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله (1315). پرتوی از عظمت حسین، تهران: صدر.
صافی گلپایگانی، لطف‌الله (بی‌تا). حسین بن علی (ع): شهید آگاه و رهبر نجات‌بخش اسلام، تهران: کتاب‌خانه صدر.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1361). شهید جاوید، تهران: رسا.
صالحی نجف‌آبادی، نعمت‌الله (1386). تطبیق قیام امام حسین (ع) با موازین فقهی در قضاوت زن در فقه اسلامی، تهران: امید فردا.
صفائی حائری، عباس (1379). تاریخ سیدالشهدا، قم: جمکران.
طبری، ابوجعفر محمد بن جریر (1387). تاریخ‌ الامم والملوک، تحقیق: محمد ابوالفضل‌ ابراهیم، بیروت: دار التراث.
طوسی، محمد بن ‌حسن (1414). الامالی، قم: دار الثقافة.
قلمداران، حیدرعلی (بی‌تا الف). راه نجات از شر غلات، بی‌جا: بی‌نا.
قلمداران، حیدرعلی (بی‌تا ب). شاه‌راه اتحاد، بی‌جا: بی‌نا.
قلمداران، حیدرعلی (بی‌تا ج). ارمغان آسمان، بی‌جا: بی‌نا.
قمی، شیخ عباس (1379). نفس‌ المهموم فی مصیبة سیدنا الحسین‌ المظلوم، قم: مکتبة‌ الحیدریة.
کاسیرر، ارنست (1362). افسانه دولت، تهران: خوارزمی.
کاشفی، حسین بن علی (1382). روضة‌ الشهداء، تصحیح: عقیقی بخشایشی، قم: نوید اسلام.
کسروی، احمد (1322). شیعی‌گری، تهران: پیمان.
کمره‌ای، میرزا خلیل (1389 الف). عنصر شجاعت، قم: دار العرفان.
کمره‌ای، میرزا خلیل (1389 ب). یک شب و روز عاشورا، قم: دار العرفان.
الگار، حامد (1371). کمبریج، سلسله پهلوی و نیروهای مذهبی در ایران قرن بیستم، تهران: طرح نو.
لک، منوچهر (1384). «درآمدی بر شناخت اسطوره و تبیین کارکردهای هویت‌بخش آن در شعر جنگ»، در: مطالعات ملی، س6، ش3، ص63-84.
ماربین آلمانی (1333). «سیاسة ‌الحسینیة»، بی‌جا: بی‌نا، چاپ سنگی.
مطهری، مرتضی (1372). حماسه حسینی، در: مجموعه آثار، قم: صدرا، ج17.
مظفری (قنبری)، آیت (1385). جریان‌شناسی سیاسی ایران معاصر، قم: زمزم هدایت.
مولوی (1397). گزیده غزلیات شمس، به کوشش: شفیعی کدکنی، تهران: امیرکبیر.
ناظم‌الاسلام کرمانی، میرزا محمد (1371). تاریخ بیداری ایرانیان ‌یا تاریخ مشروح و حقیقی مشروطیت ایران، تهران: امیرکبیر.
هاکس، جیمز (1377). قاموس کتاب مقدس، تهران: اساطیر.
یعقوبی، احمد (بی‌تا). تاریخ، بیروت: دار صادر.