تطورات برهان حدوث و قدم در کلام امامیه از مکتب بغداد متأخر تا مکتب حله متقدم

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسنده

مدیر گروه فلسفه و کلام پژوهشکده مطالعات اسلامی اصفهان وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی

چکیده

چکیده
برهان حدوث و قدم از استدلال‌های دیرینی است که متکلمان امامی برای اثبات وجود خداوند همواره بدان استناد می‌کرده‌اند. نحوه تقریر این برهان و استدلال‌هایی که متکلمان امامی برای اثبات مقدمات آن ارائه کرده‌اند در مکاتب و ادوار مختلف کلام امامی متفاوت بوده و همین امر موجب بروز تطورات و تحولات شایان توجهی در تاریخ این برهان شده است. تاکنون دگرگونی‌ها و تطورات این برهان در تاریخ کلام امامیه بررسی و تبیین نشده است. در مقاله حاضر سیر تطور برهان حدوث و قدم در مقطعی مهم از آن، یعنی از مکتب بغداد متأخر تا مکتب حله متقدم، بررسی و تحلیل می‌شود. این پژوهش نشان می‌دهد که در متون کلامی مکتب بغداد متأخر دو تقریر مختلف و در آثار متکلمان مکتب حله متقدم سه تقریر متفاوت از این برهان قابل شناسایی است که هر یک از آنها بر اساس رویکردها و مبانی مختلف ارائه و موجب بروز تطورات و تغییراتی در شیوه تقریر این برهان شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Developmental changes of Huduth and Qidam Proof in Imamiyya Theology from the Late School of Baghdad to the early School of Ḥilla

نویسنده [English]

  • Hamid Ataei Nazari
مدیر گروه فلسفه و کلام پژوهشکده مطالعات اسلامی اصفهان وابسته به پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی
چکیده [English]

Huduth and qidam proof is of those ancient ones for the existence of God used by Imamiyya theologians.  Different versions of the argument presented by Imamiyya theologians in various eras and schools caused important and considerable developmental changes in the history of the proof. Such evolution in Imamiyya kalām has not been the subject of researches so far. In the present article, having disc ussed different versions and changes of the argument presented in Imamiyya theology from the late school of Baghdad to the early school of Ḥilla, illustrated the evolution of the argument in the period. As it shows, there may be found two different versions of the argument in the late school of Baghdad as well as three diversified versions in the early school of Ḥilla which made changes and evolution in the argument.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Keywords: Huduth and Qidam Proof
  • Imamiyya kalām
  • the Late School of Baghdad
  • the Early School of Ḥilla
  • Al-Ḥimmaṣī
ابن‌ابی‌المجد حلبی، علی بن‌حسن (1414ق)، إشارة السبق، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
انصاری، حسن و اشمیتکه، زابینه (1385ش)، مقدمه انگلیسی بر خلاصة النظر، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
حلبی، ابن‌زهره حمزة بن‌علی، غنیة النزوع إلی علمی الأصول و الفروع، تحقیق: شیخ إبراهیم بهادری، قم: مؤسسة إمام صادق7، 1417ق.
الحلبی، ابوالصلاح (1387ش)، الکافی فی الفقه، تحقیق: رضا استادی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
الحلبی، ابوالصلاح (1417ق)، تقریب المعارف، تحقیق: فارس الحسون، قم: بی‌نا.
الحِمصى الرازى، سدیدالدین (1435ق)، المُنقِذ من التقلید، چ دوم، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
(به اشتباه منسوب به) الحِمصی الرازی، سدیدالدین (1376ش)، المعتمد من مذهب الشیعة الإمامیة، چاپ شده در: میراث اسلامی ایران، دفتر ششم، قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
رازی، فخرالدین (1410ق)، المسائل الخمسون فی أصول الدین، تحقیق: أحمد حجازی السقا، چ دوم، بیروت/ القاهرة: دارالجیل/ المکتب الثقافی.
الراوندی، ظهیرالدین (1419ق)، عُجالة المعرفة فی أصول‌الدین، تحقیق: السید محمدرضا الحسینی الجلالی، قم: مؤسسة آل‌البیت لإحیاء التراث.
سبحانی، جعفر (1414ق)، مقدمه بر إشارة السبق، تحقیق: ابراهیم بهادری، قم: مؤسسة النشر الإسلامی.
سبحانی، محمدتقی (1388ش)، «شهیدین در کشاکش دو جریان کلامی مدرسه حله»، مجله نقد و نظر، سال چهاردهم، شماره چهارم، ص 183ـ213.
سبزواری، قطب‌الدین (1432ق)، الخلاصة فی علم الکلام، تحقیق: السید محمدرضا الحسینی الجلالی، قم: مؤسسة آل‌البیت علیهم السلام لإحیاء التراث.
السُیُوری، فاضل مقداد (1405ق)، إرشاد الطالبین إلى نهج المسترشدین، تحقیق: سید مهدی رجایی، ‏قم: انتشارات کتابخانه آیة الله مرعشی نجفی.
الطوسی، محمد بن‌الحسن (1430ق)، الاقتصاد فیما یجب علی العباد، تحقیق: السید محمد کاظم الموسوی، قم: دلیل ما.
الطوسی، محمد بن‌الحسن، تمهید الأصول (1394ق)، قم: رائد.
 
عجالی، تقی‌الدین (1420ق)، الکامل فی الاستقصاء فیما بلغنا من کلام القدماء، دراسة و تحقیق: السید محمد الشاهد، القاهرة: وزارة الأوقاف.
المحقق الحلی، جعفر بن‌الحسن (1379ش)، المسلک فی أصول الدین، تحقیق: رضا الاستادی، چاپ دوم، مشهد: بنیاد پژوهش‌های اسلامی آستان قدس رضوی.
المَلاحِمی الخوارزمی، رکن‌الدین (1386ش)، کتاب الفائق فی أصول الدین، تحقیق و مقدمه: ویلفرد مادلونگ، مارتین مکدرموت، تهران: مؤسسه پِژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
المَلاحِمی الخوارزمی، رکن‌الدین (1387ش)، تحفة المتکلمین فی الرد علی الفلاسفة، تحقیق و مقدمه: حسن انصاری و ویلفرد مادلونگ، تهران: مؤسسه پِژوهشی حکمت و فلسفه ایران.
المَلاحِمی الخوارزمی، رکن‌الدین (1390ش)، المعتمد فی أصول الدین، تحقیق: ویلفرد مادلونگ، تهران: میراث مکتوب.
موسوی، شریف المرتضی علی بن‌الحسین (1419ق)، شرح جمل العلم و العمل، تحقیق الشیخ یعقوب الجعفری المراغی، چ دوم، طهران و قم: دار الأسوة للطباعة و النشر.
موسوی، شریف المرتضی علی بن‌الحسین (1381ش)، الملخص فی أصول الدین، تحقیق محمد‌رضا انصاری قمی، تهران: مرکز نشر دانشگاهی و کتابخانه مجلس شورای اسلامی.
ناشناس، خلاصة النظر (1385ش)، تحقیق و مقدمه: زابینه اشمیتکه، حسن انصاری، تهران: مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران.