نقش موقوفات و نذورات در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران از آل‌ بویه تا صفویه

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

2 دانشیار گروه تاریخ اسلام، پژوهشگاه حوزه و دانشگاه، قم، ایران

3 دانشیار گروه تاریخ، دانشگاه پیام نور،تهران، ایران

4 دانشیار گروه تاریخ تشیع اثناعشری، دانشگاه ادیان و مذاهب، قم، ایران

چکیده

موقوفات و نذورات در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران نقش بسزایی داشته است. مشارکت طبقات سیاسی و عامه مردم در فعالیت‌های اقتصادی، فرهنگی و اجتماعی موجب شد با گذشت زمان این حضور پررنگ و محسوس‌تر شود. از زمان آل بویه تا آغاز عصر صفویه (334-907 ه.ق.) نمونه‌هایی از اختصاص موقوفات و نذورات برای تبلیغ و اجرای آیین‌های عاشورایی می‌توان جست‌وجو کرد. از جمله اقدامات شیعیان و علاقه‌مندان به خاندان عصمت و طهارت در اختصاص موقوفات و نذورات متعدد برای ساخت حرم امامان شیعه، ساخت مدرسه، کتاب‌خانه، دارالسیاده و برگزاری مراسم سوگواری است. این پژوهش با روش توصیفی‌تحلیلی در پی آن است که با موشکافی در داده‌های موجود تاریخی نشان دهد موقوفات و نذورات این ادوار تا چه اندازه در گسترش آیین‌های عاشورایی در ایران مؤثر بوده است. با بررسی منابع مختلف در نهایت این نتیجه حاصل شد که وقف، نذورات و صدقات در گسترش آیین‌های عاشورایی مؤثر بوده و سبب رشد تشیع در میان مردم ایران شده است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

The Role of Endowments and Offerings in Disseminating the Ashura Rituals in Iran from the Period of the Buyid Dynasty to the Safavid Dynasty

نویسندگان [English]

  • Mahtab Shurmij 1
  • Mansur Dadashnejad 2
  • Muhammad Shurmij 3
  • Ali Aghanoori 4
1 Ph.D. Student in Shiite History, University of Religions, Qom, Iran
2 Associate Professor of Islamic History, Institute of the Islamic Seminary and University Research Center, Qom, Iran,
3 Associate Professor of History, Payame Noor University, Tehran, Iran
4 Associate Professor of Twelver Shiite History, University of Religions, Qom, Iran,
چکیده [English]

Endowments and offerings have played an important role in the spread of Ashura rituals in Iran. The participation of the political and popular classes in economic, cultural and social activities has made this presence bolder and more tangible over time. From the time of the Buyid dynasty to the beginning of the Safavid era (1501 to 1736), samples of endowments and offerings for the dissemination and implementation of the Ashura rituals can be analysed. Among the measures taken by the Shiites and the followers of the purified progeny of the Holy Prophet are the numerous endowments and offerings dedicated to the construction of the holy shrines of the Shiite Imams, the building of schools, libraries, a gathering spot for the Sayyids and conducting the mourning ceremonies. By scrutinizing the existing historical data, this descriptive-analytic research seeks to examine the extent of the effects of the endowments and offerings of these periods in disseminating the Ashura rituals in Iran. By studying different sources, it was finally concluded that endowments, offerings, and charities were very effective in promulgating the Ashura rituals and led to the growth of Shi'ism among the people of Iran.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Shi’ism
  • Ashura rituals
  • Endowments
  • Offerings
  • Charities
ابن اثیر، عزالدین علی بن الأثیر (1364). کامل تاریخ بزرگ اسلام و ایران، ترجمه: علی هاشمی حائری، تهران: علمی، ج15.
ابن شبه نمیری، ابوزید عمر (1410). تاریخ مدینة المنورة، قم: دار الفکر، ج2.
ابن کثیر، اسماعیل (1407). البدایة والنهایة، بیروت: دار الفکر، ج13.
اشپولر، برتولد (1386). تاریخ مغول در ایران، ترجمه: محمود میرآفتاب، تهران: علمی‌فرهنگی، چاپ نهم.
افشار، ایرج (1354). یادگارهای یزد، تهران: انتشارات انجمن آثار ملی ایران، ج2.
اقبال آشتیانی، عباس (1384). تاریخ مغول، تهران: امیرکبیر، ج8.
ایزدی، حسین؛ اسماعیل‌زاده، صدرالله (1391). «جایگاه وقف در توسعه تشیع در عصر ایلخانان»، در: تاریخ اسلام، س13، ش50، ص151-182.
ایزدی، حسین؛ اسماعیل‌زاده، صدرالله (1391). «جایگاه وقف در توسعه تشیع در عصر ایلخانان»، در: تاریخ اسلام، س13، ش50، ص151-182.
ایزدی‌نیا، زینب (1394). «بررسی مسئله وقف در حکومت آل بویه»، در: وقف: میراث جاویدان، ش91 و 92، ص63-80.
باسورث، کلیفورد ادموند (1381). سلسله‌های اسلامی جدید: راهنمای گاه‌شماری و تبارشناسی، ترجمه: فریدون بدره‌ای، تهران: مرکز بازشناسی اسلام و ایران (باز)، چاپ اول.
بیانی، شیرین (1371). دین و دولت در عصر مغول، تهران: مرکز نشر دانشگاهی، چاپ اول، ج2.
پرایس، کریستین (1389). تاریخ هنر اسلامی، ترجمه: مسعود رجب‌نیا، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
پسندیده، محمود (1383). «چهار مدرسه موقوفه از دوره تیموریان و صفویان»، در: وقف: مدرسه جاویدان، ش47 و 48، ص14-18.
پوراحمدی، حسین (1388). «آل بویه و نقش آنان در برپایی مراسم و مواسم شیعه امامیه در عراق»، در: شیعه‌شناسی، ش3 و 4، ص107-122.
جعفری، جعفر بن محمد (1384). تاریخ یزد، تصحیح: ایرج افشار، تهران: علمی‌فرهنگی، چاپ سوم.
جعفری، مرضیه؛ محمدی، رضا (1397). «نقش تاشی‌خاتون در توسعه حرم حضرت احمد بن موسی شاه‌چراغ (ع)»، در: رهیافت فرهنگ دینی، س1، ش2، ص79-90.
دهخدا، علی‌اکبر (1341). لغت‌نامه، زیر نظر: محمد معین، تهران: دانشگاه تهران، ج49.
روملو، حسن‌بیگ (1374). احسن التواریخ، تصحیح و تحشیه: عبدالحسین نوایی، تهران:‌ اساطیر، ج1 و 2، چاپ اول.
شبانکاره‌ای، محمد بن علی بن محمد (1376). مجمع الانساب، تصحیح: میرهاشم محدث، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
شورمیج، مهتاب (1398). بررسی و تحلیل آیین­های عاشورایی در ایران از آل بویه تا آغاز عصر صفوی، رساله دکتری، استاد راهنما: منصور داداش­نژاد، قم: دانشگاه ادیان و مذاهب.
شوشتری، قاضی نورالله (1376). مجالس المؤمنین، تهران: کتاب‌فروشی اسلامیه، ج2.
الشیبی، کامل مصطفی (1374). تشیع و تصوف تا آغاز سده دوازدهم هجری، ترجمه: علی‌رضا ذکاوتی قراگوزلو، تهران: امیرکبیر، چاپ دوم.
طریحی، فخرالدین بن محمدعلی (1408). مجمع البحرین، تحقیق: سید احمد حسینی، قم: دفتر نشر فرهنگ اسلامی، چاپ دوم، ج2.
علی‌زاده، زهره؛ سام، علی (1394). «بررسی موقوفات زنان در دوره تیموری»، در: وقف: میراث جاویدان، ش91 و 92، ص141-158.
فرهنگ ایران‌زمین (1354). بنیادگذاران:‌ محمدتقی دانش‌پژوه و دیگران، صاحب‌امتیاز: ایرج افشار، تهران: چاپ‌خانه بهمن، چاپ دوم، ج20‌.
فصیح خوافی، احمد بن محمد (1341). مجمل فصیحی، تصحیح: محمود فرخ، تهران: باستان، ج1.
فقیهی، علی‌اصغر (1366). آل بویه و اوضاع زمان ایشان با نموداری از زندگی مردم آن عصر، اصفهان: مؤلف، چاپ اول.
 
القاشانی، ابوالقاسم عبدالله بن محمد ‌(1348). تاریخ الجایتو، به اهتمام: مهین همبلی، تهران:‌ بنگاه ترجمه و نشر کتاب.
قریشی کرین، سیّد حسن (1397). «مجدالملک قمی، وزیر شیعی سلجوقیان و نقش او در خدمت‌رسانی به شیعه»‌، در: شیعه‌شناسی، س14، ش55‌، ص7-26‌.
لمبتون، آن؛ نیوتون، کرک (1384). «بررسی موقوفات ایران در قرن 6 و 8 هجری»، ترجمه: مجتبی کیانی، در: وقف: میراث جاویدان، ص76-93.
مجمل التواریخ والقصص (1318). تصحیح: ملک‌الشعرای بهار، به همت: محمد رمضانی، تهران: کلاله خاور.
مستوفی، حمدالله (1381). تاریخ گزیده، به اهتمام: عبدالحسین نوایی، تهران: امیرکبیر، چاپ چهارم.
مطهری، حمیدرضا؛ اسماعیل‌زاده؛ صدرالله (1394). «کارگزاران شیعه امامیه در دستگاه حکومتی سلجوقیان»، در: سخن تاریخ، س9، ش21، ص31-46‌.
معین، محمد (1380). فرهنگ فارسی (متوسط)، تهران: امیرکبیر، چاپ هجدهم، ج1.
منشی قزوینی، بوداق (1378).‌ جواهر الأخبار: بخش تاریخ ایران از قراقویونلو تا سال 984 ه.ق.، تصحیح و تعلیقات: محسن بهرام‌نژاد، تهران:‌ مرکز نشر میراث مکتوب، چاپ اول.‌
منشی کرمانی، ناصرالدین (1338). نسائم الاسمار من لطائم الاخبار، تصحیح، مقدمه و تعلیق: میر جلال‌الدین حسینی ارموی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
میرخواند، محمد بن خاوندشاه بن محمود (1380). تاریخ روضة الصّفا فی سیرة الانبیاء والملوک والخلفا، تصحیح و تحشیه: جمشید کیان‌فر، تهران: اساطیر، چاپ اول، ج6.
نخجوانی، حاج‌حسین (1343). چهل مقاله، به کوشش: یوسف خادم هاشمی‌نسب، تبریز: بی‌نا.
نرشخی، أبوبکر محمد بن جعفر (1363). تاریخ بخارا، ترجمه: أبونصر أحمد بن محمد بن نصر القباوی، تلخیص: محمد بن زفر بن نحمد بن زفر بن عمر، تحقیق: محمدتقی مدرسه رضوی، تهران: توس، ج2.
واقدی، محمد بن عمر (1409). المغازی، تحقیق: مارسدن جونس، بیروت: مؤسسة الاعلمی، الطبعة الثالثة، ج1.
 
همدانی، خواجه رشیدالدین فضل‌الله (1940). تاریخ مبارک غازانی: داستان غازان‌خان، به سعی و اهتمام و تصحیح: کارلیان، هرتفورد: ستفن اوستین.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1350). وقف‌نامه ربع رشیدی، زیر نظر: مجتبی مینوی و ایرج افشار، تهران: انجمن آثار ملی.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1367). جامع التواریخ: تاریخ مغول، به کوشش: بهمن کریمی، تهران: اقبال، چاپ سوم، ج2.
همدانی، رشیدالدین فضل‌الله (1945). مکاتبات رشیدی، گردآوری: محمد ابرقوهی، به اهتمام: محمد شفیع، لاهور: انتشارات کلیة پنجاب.