اختیار انسان از منظر فخر رازی و محمدحسین طباطبایی

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری علوم قرآن و حدیث، دانشگاه آزاد اسلامی، واحد تهران ‌مرکزی، تهران، ایران

2 دانشیار گروه فلسفه و حکمت، دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی، تهران، ایران

چکیده

جبر و اختیار از مسائل اختلافی میان متکلمان و فلاسفه است که هر یک برای آن راه‌حلی مطرح کرده‌اند. فخر رازی به پیروی از مکتب اشعری، نظریه کسب را می‌پذیرد ولی آن را به نحوی تفسیر می‌کند که به نظریه اختیار بسیار نزدیک است و حتی نظریه اختیار را در قالب عبارت «لا جبر و لا تفویض بل امر بین الامرین» به‌صراحت بیان می‌کند. از طرف دیگر، انسان را «مضطر فی صورة المختار» می‌داند که در ظاهر نفی اختیار است. فخر رازی به دلیل تفکیک‌نکردن میان رابطه خداوند با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، در تبیین و تحلیل مسئله اختیار دچار تشتت آرا است و سخنان وی در ظاهر تعارض و تناقض دارد، ولی در نهایت به نظریه اختیار می‌رسد. طباطبایی دیدگاه اختیار را برمی‌گزیند و با پذیرش اصل علیت، مراتب هستی و مراتب فاعلیت، هم انسان را فاعل افعالش می‌داند و هم فاعلیت خداوند را با فاعلیت انسان در تعارض نمی‌بیند. وی با انفکاک میان رابطه خداوند متعال با مخلوقات، رابطه نفس با وصف اختیار و رابطه آدمی با افعال خود، مسئله اختیار را تحلیل می‌کند. او معتقد است وقوع هر فعل اختیاری منوط به سه اصل مهم و اساسی است: 1. رابطه طولی فاعلیت الاهی با فاعلیت انسان؛ 2. علت ناقصه دانستن اراده انسان؛ 3. واجب‌بودن وقوع فعل در مقایسه با اراده الاهی و ممکن‌بودن آن در مقایسه با اراده انسانی که همان اختیار است.

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Man’s Free Will from the Perspective of Fakhr al-Razi and Muhammad Husayn Tabataba’i

نویسندگان [English]

  • Fatimeh Tahiri Soltani 1
  • Azizollah Afshar Kermani 2
1 Ph.D. Student of Quran and Hadith Sciences, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
2 Associate Professor of Philosophy and Wisdom, Islamic Azad University, Central Tehran Branch, Tehran, Iran
چکیده [English]

Compulsion and free will are one of the bones of contention between the theologians and philosophers whereby each one of them has come up with a solution for it. Following the Ash’arite doctrine, Fakhr al-Razi has opted for the view of disguised predetermination. Nonetheless, he interprets in it in such a way that it is very close to the view of free will and he even explicitly elaborates the view of free will in the form of the expression (neither total compulsion nor total free will, rather, an affair between these two extremes). On the other hand, he considers man to be compelled in his free will which apparently negates free will. Due to his lack of distinction between the relationship between God and the creatures, the relationship of the soul and the attribute of free will, the relationship of man and his actions, Fakhr al-Razi has a different opinion in explaining and analyzing the issue of free will. His statement is apparently contradictory but finally, he accepts the view of free will. Tabataba’i adopts the view of free will, and by accepting the principle of causality, the level of being, and the degree of agency, he considers man as the agent of his actions and does not believe that the agency of God is incompatible with that of man. He has analysed the issue of free will by making distinctions between the relationship of the Almighty God with the creatures, the relationship of the soul and the attribute of the free will, and the relationship of man and his actions. He believes that the occurrence of any optional act depends on three essential principles namely: 1) The longitudinal relationship between divine agency and human agency; 2) The cause of defective human will; 3) The compulsory occurrence of an action in comparison with the will.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Free will
  • Will
  • Fakhr al-Razi
  • Tabataba’i
  • Theory of Kasb (the view of disguised predetermination)
  • Agency
القرآن الکریم.
الاشعری، ابو الحسن علی بن اسماعیل (1389). مقالات الاسلامیین واختلاف المصلین، تحقیق: محمد محیی الدین عبد الحمید، قاهرة: مکتبة النهضة العربیة، ج1.
الاشعری، ابو الحسن علی بن اسماعیل (1955). کتاب اللمع فی الرد علی اهل الزیع والبدع، مقدمه و تصحیح و حاشیه: الدکتور حمودة زکی غرابة، قاهرة: مطبعة مصر شرکة مساهمة مصریة.
تهانوی، محمد علی (1996). موسوعة کشاف اصطلاحات الفنون والعلوم، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، ج2.
دغیم، سمیع (1998). موسوعة مصطلحات علم الکلام الاسلامیة، بیروت: مکتبة لبنان ناشرون، ج2.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1341). البراهین، در علم کلام، مقدمه و تصحیح نگارش: محمد باقر سبزواری، تهران: چاپ‌خانه دانشگاه تهران، ج1.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1364). لوامع البینات، راجعه و قدم له و علق علیه: طه عبد الرئوف سعد، تهران: بی‌نا.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1406). ارشاد الطالبین الی المنهج القویم فی بیان مناقب الشافعی، تحقیق: احمد حجازی السقا، مصر: مکتبة الکلیات الازهریة.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1407 الف). اعتقادات فرق المسلمین، تحقیق: محمد معتصم بالله البغدادی، بیروت: دار الکتاب العربی.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1407 ب). المطالب العالیة من العلم الالهی، تحقیق: احمد حجازی سقا، بیروت: دار الکتب العربی، ج7.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1411 الف). المباحث المشرقیة فی علم الالهیات والطبیعیات، قم: مکتبة بیدار، الطبعة الثانیة، ج2.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1411 ب). المحصل، مقدمه و تحقیق: دکتر اتای، عمان: دار الرازی.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1414). القضاء والقدر، تحقیق: محمد المعتصم بالله البغدادی، بیروت: دار الکتاب العربی.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1420). تفسیر مفاتیح الغیب، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثالثة، ج1، 2، 3، 4، 7، 13، 15، 17، 19، 20، 21، 23، 24، 26، 27، 29.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1986). الاربعین فی اصول الدین، قاهرة: مکتبة الکلیات الازهریة، ج1.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر (1992). معالم اصول الدین، تقدیم و تعلیق: الدکتور سمیح دغیم، بیروت: دار الفکر العربی.
الرازی، فخر الدین محمد بن عمر و دیگران (1340). چهارده رساله، ترجمه و تصحیح: محمدباقر سبزواری، تهران: چاپ‌خانه دانشگاه تهران.
الراغب الاصفهانی، محمد بن حسین (1412/1992). مفردات الفاظ القرآن، تحقیق: صفوان عدنان داوودی، دمشق: دار القلم و بیروت: الدار الشامیة، الطبعة الاولی.
الزرکان، محمد صالح (1383). فخر الدین الرازی و آرائه الکلامیة والفلسفیة، قاهرة: دار الفکر العربی.
سبزواری، هادی بن مهدی (1383). اسرار الحکم، مقدمه: استاد صدوقی، تصحیح: کریم فیضی، قم: مطبوعات دینی.
صدر الدین شیرازی، محمد بن ابراهیم (1410). الحکمة المتعالیة فی الاسفار الاربعة، بیروت: دار احیاء التراث العربی، الطبعة الثانیة، ج6.
سلطانی، فاطمه طاهری (1398). نگاه کلامی-تفسیری علامه طباطبایی و فخر رازی به رابطه علم و اراده باری با علم و اراده انسان، رساله دکتری علوم قرآن و حدیث، استاد راهنما: عزیزالله افشار کرمانی، تهران: دانشگاه آزاد اسلامی تهران مرکزی.
طباطبایی، محمد حسین (1417). المیزان فی تفسیر القرآن، قم: مکتبة النشر الاسلامی، چاپ پنجم، ج1، 11، 16، 19.
طباطبایی، محمدحسین (بی‌تا الف). اصول فلسفه و روش رئالیسم، مقدمه و پاورقی: مرتضی مطهری، قم: صدرا، ج3.
طباطبایی، محمد حسین (بی‌تا ب). نهایة الحکمة، قم: مرکز الطباعة والنشر، فرع دار التبلیغ الاسلامی.
طباطبایی، محمدحسین (1387). رسائل توحیدی (توحید ذاتی، اسماء حسنی، افعال الاهی، وسائط فیض میان خدا و عالم مادی)، ترجمه و تحقیق: علی شیروانی، به کوشش: سید هادی خسروشاهی، قم: مؤسسه بوستان کتاب.
طباطبایی، محمدحسین (1388). بدایة الحکمة، تصحیح، چکیده و حواشی: حسین ردائی الآملی، و مقدمه بعضی از اساتید حکمت متعالیه، بی‌جا: سعید نوین.
طریحی، فخر الدین (1375). مجمع البحرین، تحقیق: السید حمد الحسینی، بی‌جا: المکتبة المرتضویة لاحیاء الآثار الجعفریة، ج3.
المجلسی، محمد باقر (1404). بحار الانوار، بیروت: مؤسسة الوفاء، ج5.
مولوی البلخی ثم الرومی، جلال الدین محمد بن محمد (1371). مثنوی معنوی، به سعی و اهتمام: رینولد الین نیکلسون، تهران: امیرکبیر.